روز گذشته پارلمان ترکیه پس از یک سال کشمکش سیاسی با غرب بالاخره به عضویت سوئد در ناتو رأی موافق داد تا یکی از پرمناقشه‌ترین پرونده‌های اختلافی در روابط ترکیه و مجموعه ناتو به پایان برسد.
سرآغاز این چالش بزرگ ناتویی، از زمان شروع “عملیات ویژه نظامی” روسیه در اوکراین در نوامبر 2022 شکل گرفت که در نتیجه این جنگ، زلزله سیاسی و امنیتی کل اروپا را تکان داد و به عنوان یکی از پس‌لرزه‌های ماجرا فنلاند و سوئد درخواست عضویت در ناتو را دادند.
این درخواست به دلیل مکانیسم عضوگیری در ناتو، که بر اساس رای جمعی اعضا صورت می‌گیرد، دست غربی‌ها را زیر ساتور ترکیه قرار داد که به دلیل اختلافات با سوئد بر سر پرونده میزبانی استکهلم از مخالفان آنکارا بویژه از میان نیروهای حزب کارگران کردستان (که ترکیه و ناتو آنها را تروریست می‌دانند) با عضویت این دو کشور مخالفت کرد.
اگرچه در این مدت بیش از یک سال، موضوع حضور و فعالیت “تروریست‌ها” اصلیترین دستاویز اردوغان برای ایستادگی در برابر پذیرش سوئد در ناتو محسوب می‌شد اما از ابتدا پر واضح بود که اختلافات میان غرب و ترکیه در موضوعات مختلف ژئوپلتیکی در یک دهه گذشته روابط آنکارا- بروکسل را کاملاً تحت شعاع خود قرار داده بود چنانکه حتی تهدیدات دو طرفه ای مبنی بر اخراج یا خروج از ناتو نیز بارها به گوش می‌رسید.
خرید سامانه های پیشرفته روسی اس 400 و حمایت نظامی واشنگتن و ناتو از کردهای سوریه و حفظ نزدیکی روابط با روسیه و ایران و در نهایت موضع میانه ترکیه در جنگ اوکراین، شعله‌ای این اختلافات را تا سر حد کنترل‌ناپذیر شدن گسترش داده بود.
با این حال پیروزی بسیار متزلزل اردوغان در انتخابات ریاست جمهوری سال 2023 و تلاش او برای ترمیم اقتصاد بیمار این روزهای ترکیه به تغییر وضعیت سیاست خارجی جدید آنکارا به سمت تنش‌زدایی با غرب انجامید و با پذیرش ضمانت سوری سوئد برای عدم میزبانی از مخالفان آنکارا و همچنین دست کشیدن از برخی امتیازات دیگر از جمله امکان خرید جنگنده‌های اف 35 و به جای آن بروز رسانی جنگنده‌های اف 16 و خرید نسل جدید این جنگنده‌ها در نهایت حاضر به مصالحه شد.
با این حال اکنون این پرسش وجود دارد که با این بده و بستان نظامی و سیاسی، آیا می‌توان انتظار داشت که فصل سرد روابط ترکیه و ناتو پایان پذیرفته و این دو دوران جدید و مبتنی بر تقویت همکاری را پیش رو داشته باشند؟
آتش زیر خاکستر اختلافات
ترکیه از بازمانده‌های امپراتوری عثمانی در حال فروپاشی سر برآورده است که ششصد سال دوام آورد، سه قاره را در بر گرفت و بر جهان اسلام و همچنین بخش‌هایی از اروپا حکومت کرد. ترکیه امروزی به رهبری اردوغان می‌خواهد منعکس کننده این تاریخ پرقدرت نقش‌آفرینی در عرصه بین المللی باشد و ابزار آن نیز موقعیت منحصر به فرد ژئوپلتیکی این کشور در پل اتصال زمینی غرب به آسیای مرکزی، خاورمیانه عربی، و شرق است. در واقع اگرچه این کشور از طریق عضویت در ناتو و تعمیق روابط تجاری با اتحادیه اروپا، شراکت نزدیکی با غرب ایجاد کرده است اما هدف اصلی اردوغان آن است که ترکیه را به عنوان یک قدرت مستقل با هویت ملی منحصر به فرد نشان دهد. او در نهایت به دنبال ارتقای جایگاه بین‌المللی ترکیه و تثبیت آن به عنوان یک بازیگر اصلی تحولات بین‌المللی فراتر از پنج عضو دائم شورای امنیت سازمان ملل متحد است.
به اذعان کارشناسان همین اختلافات هویتی است که پس از سال‌ها تلاش مقامات ترکیه برای مطابقت دادن خود با شرایط گوناگون اروپا برای پیوستن به این امید به عضویت در این اتحادیه، اما همچنان درهای آن به روی ترک‌ها بازنشدنی می‌نماید؛ اختلافاتی از جمله انتقاد غرب از دموکراسی و حقوق بشر در ترکیه و مهمتر از همه هویت شرقی- اسلامی و نامتجانس این کشور با ماهیت غربی- مسیحی اتحادیه اروپا.
این اختلافات هویتی هیچگاه در بطن روابط سیاسی و اقتصادی بعضاً گسترده آنکارا و بروکسل به طور کامل هضم نشده و هر از چندگاهی با بروز تنش‌های ژئوپلتیکی سر بر می‌آورند چنانکه در سال 2021 جو بایدن رئیس جمهور آمریکا به طور رسمی به نسل‌کشی ارامنه در اوایل قرن بیستم اشاره کرد.
علاوه بر این در اهداف و راهبردهای سیاست خارجی ترکیه برای سالهای پیش رو نیز خطوط متمایز کننده با راهبردهای ناتو همچنان پررنگ می‌نماید.
ترکیه در دوران تنش‌ها با غرب، به سمت تقویت روابط با دو ابرقدرت شرقی یعنی چین و روسیه متمایل شد و روابط اقتصادی و سیاسی و حتی نظامی خود را با این رقبای ناتو گسترش داد. این کشور روابط خود را با پکن، که در سال 2021 به بزرگترین شریک تجارت خارجی آنکارا تبدیل شد، تقویت کرده است. در سال 2015، ترکیه به طرح کمربند و جاده پیوست که به آن امکان دسترسی به منابع مالی غیرغربی برای پروژه های زیربنایی، از جمله نیروگاه های انرژی هسته ای و زغال سنگ با جذب میلیاردها دلار سرمایه گذاری خارجی چینی و وام و مبادلات نقدی را داده است. در همین حال، ترکیه در سیاست تبلیغاتی غرب علیه وضعیت حقوق بشر در چین بویژه در موضوع اویغورها به هیچ وجه همراه غربی‌ها نشد این در حالی است که در سال 2009، اردوغان سیاست چین در قبال اویغورها را “نسل کشی” توصیف کرد، اما از آن زمان، آنکارا علناً این موضوع را مطرح نکرده است.
وضعیت روابط ترکیه با روسیه از این هم پیچیده‌تر است.اردوغان حتی در دوران تنش زدایی با غرب هم روابط نسبتاً نزدیک با روسیه را کنار نگذاشته و برخلاف انتظار غربی‌ها از کنار گذاشتن سامانه های موشکی اس-400 و یا فروش آن تفره رفته است. آنکارا و مسکو همچنین در پروژه های زیرساختی مانند خط لوله گاز طبیعی ترک استریم و اولین نیروگاه هسته ای ترکیه با یکدیگر همکاری می کنند. ترکیه که به شدت به واردات انرژی روسیه وابسته است تحریم انرژی اروپا علیه مسکو را به رسمیت نشناخته و علی‌رغم انجام برخی اقدامات همدلانه با ناتو همانند ارسال پهباد به اوکراین، ممنوعیت تردد کشتی‌های جنگی به تنگه بسفر و محکومیت حمله روسیه به کیف، اما همواره مواظب بود تا پل‌های روابط با مسکو کاملاً خراب نشود وعمدتاً بر نقش‌آفرینی در قامت یک میانجی در مناقشه علاقه‌مند بوده است.
حرکت ترکیه به سمت استقلال دفاعی
اگرچه ناتو همواره تمایل داشته خود را یک پیمان فراگیر استراتژیک در ابعاد مختلف سیاسی، نظامی و امنیتی، اجتماعی و فرهنگی و … نشان دهد اما اولین انتظار اعضا از پیوستن به این ائتلاف دستیابی به حمایت‌های نظامی و امنیتی است. این وضعیت برای ترکیه شبیه به سایر اعضای ناتو نیست زیرا آنکارا از یک دهه پیش ناتو را متهم به کم‌فروشی در تسلیح نیازمندی‌های نظامی ترکیه و دست و دل بازی در تسلیح رقبای منطقه ای آن کرده است.
این گلایه‌مندی و اختلاف در نهایت با خرید تسلیحات پیشرفته روسی از سوی ترکیه به نقطه فوران رسید و جنجال بزرگی در وضعیت ائتلاف ناتو ایجاد کرد که حتی با وجود فروش تسلیحاتی اخیر آمریکا به ترکیه نیز زخم آن التیام نخواهد یافت. در سال 2019، ترکیه از هشدارهای آمریکا مبنی بر عدم خرید سامانه دفاع موشکی اس-400 روسیه، سرپیچی کرد.
آنکارا استدلال می‌آورد که نیاز به ارتقای پدافند هوایی خود دارد اما از دسترسی به سامانه پاتریوت ساخت آمریکا منع شده بود. این اقدام باعث اعمال برخی تحریم‌ها علیه ترکیه و همچنین حذف این کشور از برنامه ساخت هواپیماهای جنگنده F-35 شد. بهانه واشنگتن آن بود که تکنسین های روسی که از اس-400 نگهداری می کنند می‌توانند به قابلیت های رادارگریز این جت ها دسترسی پیدا کنند. موضعی که عملاً ترکیه را متحدی غیرقابل اعتماد برای ناتو معرفی می‌کرد زیرا با دشمن اصلی و اولیه این ائتلاف در حال همکاری بود.
این وضعیت اکنون ترکیه را به سمت خودکفایی نظامی بویژه در حوزه سلاح‌های راهبردی سوق داده است چنانکه پس از موفقیت در عرصه تولید پهبادهای نظامی، ساخت کشتی‌های جنگی و شهبادها (قایق های بدون سرنشین) و اخیراً نیز جنگنده‌های پیشرفته در دستور کار ترک‌ها قرار گرفته است. موضوعی که نشان می‌دهد آنکار راه مشخصی را برای کاهش وابستگی نظامی به ناتو در حال پیمودن است. این خودکفایی رو به رشد مطمئناً به افزایش قدرت مانور ترکیه در مواجهه با سیاست‌های کلان ناتو در پرونده‌های ژئوپلتیکی خواهد انجامید و این یعنی انتظار تعمیق شکاف‌ها در آینده.
حفظ برتری رقبای ترکیه در دریای مدیترانه
اما بدبینی نسبت به پایان فصل سرد روابط ترکیه و ناتو تنها به بررسی استراتژی‌ها و چشم اندازها محدود نمی‌شود بلکه این واقعیت حتی در شکل توافق دو طرفه اخیر واشنگتن و آنکارا در صدور مجوز پیوستن سوئد به ناتو نیز خود را نمایان کرد.
روابط با یونان و قبرس در حال حاضر مناقشه برانگیزترین پرونده رقابت منطقه ای برای ترکیه محسوب می‌شود. این بخرانی طولانی مدت است که در سالهای اخیر به دلیل تلاش دو طرف برای بهره‌برداری از منابع انرژی در دریای مدیترانه شرقی تشدید شده و حتی تا سر حد جنگ هم پیش رفته است. این مناقشه حتی پای اتحادیه اروپا و دیگر اعضای ناتو مانند فرانسه را نیز در حمایت از یونان به ماجرا باز کرده است.
در چنین شرایطی تلاش ترکیه برای خرید هواپیماهای اف 35 و سپس اف 16های ارتقا یافته و همچنین بروزرسانی اف 16های نسل قدیمی خود، عمدتاً بر مبنای حفظ و ارتقا بازدارندگی نظامی در برابر یونان و متحدان اروپایی‌اش تفسیر شده است.
یونان و ترکیه در زمینه نظامی به شدت با هم رقابت دارند. یونان به تازگی ۲۴ فروند جنگنده «رافال» ساخت فرانسه، ۶ فروند جدید و ۱۸ فروند دست دوم و همچنین سه فروند ناوچه فرانسوی سفارش داده است.
چندی قبل، «کریاکاس میتسوتاکیس» نخست وزیر سابق این کشور گفت که با توجه به تحرکات ترکیه، یونان باید توان نیروهای مسلح خود را تقویت کند.
قرارداد برای ترکیه شامل فروش جنگنده اف-۱۶، ۴۸ موتور توربوفن «اف-۱۱۰»، ۱۴۹ رادار «ای‌ان‌ای‌پی‌جی»، ۱۶۸ کیت جنگال «وایپر» می‌شود.
یونان اما با خریدی به ارزش ۸.۶ میلیارد دلار ۴۰ جنگنده اف-۳۵ دریافت خواهد کرد که شامل سامانه‌های تکمیلی مختلف نیز می‌شود. این هواپیماها قرار است جایگزین ناوگان «اف-4 فانتوم» و «میراژ-۲۰۰۰» شوند.
به عبارت دیگر، آنچه در صحنه توافق با آمریکا روی داد رودست واشنگتن به آنکارا بود زیرا کاخ سفید همزمان با توافق فروش جدید تسلیحاتی به ترکیه، چراغ سبز فروش اف 35 های بیشتر به یونان را نیز نشان داد تا وضعیت به صورت سابق ادامه داشته باشد.
در نهایت باید گفت نباید سیاست عقب‌نشینی تاکتیکی و نرمش ترکیه در برابر عضویت سوئد در ناتو را به عنوان پایان اختلافات و شکاف آنکارا- بروکسل به حساب آورد زیرا این نرمش به صورت یک طرفه و در شرایط ضعف ترکیه روی داده و مطمئناً اردوغان که حداقل برای 5 سال دیگر سکاندار این کشور خواهد بود همچنان به پیشبرد برنامه استقلال‌جویی سیاسی و خوکفایی نظامی ترکیه ادامه خواهد داد.
