عصر رقابت پهپادها در آسیای مرکزی

 کارگروه آسیای مرکزی مؤسسه مطالعات راهبردی شرق

در حال حاضر و با توجه به تحولات نظام بین‌الملل که پس از حمله روسیه به اوکراین تشدید شده است، نقش و اهمیت انواع پهپادها در ارتش‌های کشورهای مختلف جهان از جمله کشورهای آسیای مرکزی در حال افزایش است، زیرا پهپادها در مقایسه با انواع تسلیحات سنگین، ارزانتر بوده و در انجام طیف گسترده‌ای از عملیات‌های جنگی و شناسایی می‌توانند نقش اساسی داشته باشند. با توجه به این نکته، کشورهای آسیای مرکزی طی سال‌های اخیر به طور فعال با خرید انواع پهپادها به دنبال ارتقاء سطح توان رزمی خود بوده‌اند. نظر به اهمیت موضوع، در این نوشتار به بررسی توان پهپادی این جمهوری‌ها پرداخته شده است.

ترکمنستان
ترکمنستان یکی از اولین کشورهای آسیای مرکزی بود که در سال 2009 با روسیه در مورد خریداری پهپاد «ZALA 421-12» جهت استفاده در عملیات‌های ضد تروریستی به توافق رسید ولی پس از آن در خصوص اجرای این توافق هیچ خبر و گزارشی منتشر نشد.
پس از آن، «عشق آباد» در سال 2011، اقدام به خرید سه دستگاه پهپاد تاکتیکی «Falco XN» از ایتالیا کرد. و در ادامه این روند، در سال 2015 «مرکز پهپادها» به منظور مونتاژ پهپادهای «Busel-M» به طور رسمی در ترکمنستان افتتاح شد.
در جولای 2016 نیز بلاروس عرضه پهپادهای خود به ترکمنستان را آغاز کرد. در همان موقع گزارش شد که ترکمنستان با مشارکت بلاروس خط تولید سریالی پهپاد را راه خواهد انداخت و قرار بود در نیمه دوم سال 2016 روند آموزش متخصصان و راه اندازی تولید پهپادها شروع شود، اما پس از آن خبری در این مورد رسانه‌ای نشد.
از سوی دیگر، در سال 2016 و در رژه نظامی به مناسبت روز ملی ترکمنستان، پهپادهای چینی «WJ-600A/D» به نمایش گذاشته شد. همچنین در سال 2021 در این رژه نظامی پهپادهای ترکی «TB2» و چینی «SkyStrikers» توسط نیروهای نظامی ترکمنستان نمایش داده شدند.
در 15 فوریه 2022 «قربانقلی بردی محمداف» رئیس جمهور وقت ترکمنستان از مرکز پهپادهای این کشور بازدید کرد. بنابر گزارش خبرگزاری دولتی ترکمنستان، پس از ایجاد این مرکز در سال 2015 فعالیت های زیادی در زمینه نوسازی و افزایش ظرفیت تولیدی آن انجام شده است. با وجود این، هیچ اطلاعی در خصوص تعداد پهپادهای موجود و ظرفیت این مرکز رسانه‌ای نشده است.
در 25 اکتبر 2022، نیروهای مسلح ترکمنستان در جریان یک رزمایش نظامی از پهپاد «بیرقدار TB2» استفاده کردند که از ارتفاع 5 کیلومتری و یک هدف شبیه سازی شده با ایستگاه رادار دشمن (فرضی) را در فاصله 8 کیلومتری منهدم کرد. در واقع در این رزمایش، ارتش ترکمنستان برای اولین بار در جریان رزمایش های گسترده خود از یک پهپاد تهاجمی استفاده کرد.
همان گونه که اشاره شد تعداد پهپادهای موجود در ترکمنستان به طور دقیق مشخص نیست، اما کارشناسان امنیتی معتقدند که این کشور دارای بیشترین تعداد پهپادهای ساخت کشورهای مختلف، در بین کشورهای منطقه آسیای مرکزی است.

ازبکستان
به نظر می‌رسد ازبکستان پس از ترکمنستان دومین کشور منطقه بود که اقدام به خرید پهپاد کرد. هرچند «تاشکند» از رسانه‌ای شدن تعاملات نظامی خود با کشورهای خارجی پرهیز می‌کند، اما حداقل در سال 2014 خبر دریافت پهپاد شناسایی و ضربتی «Wing Loong 1» از چین به رسانه ها درز کرد.
سپس در سال 2019 ازبکستان اقدام به خرید چهار فروند پهپاد آمریکایی «RQ-11B DDL Raven» به ارزش 2.3 میلیون دلار کرد. در ادامه این روند ازبکستان در ماه آگوست 2021 و ضمن اجرای مانورهای دفاعی مشترک با روسیه موسوم به «جنوب 2021» (در حاشیه مرز با افغانستان) سامانه پهپادی روسی «ZALA 421-16E» مجهز به فناوری رادارگریز را مورد استفاده قرار داد.
در ماه فوریه 2022 نیز پایگاه اطلاعاتی «Shepard Defense Insight» اعلام کرد که شرکت آمریکایی «AeroVironment» در چارچوب برنامه فروش تسلیحات نظامی آمریکا (FMS) پهپادهای نوع«Puma 3 AE» را در اختیار ازبکستان قرار خواهد داد. ارزش این قرارداد که می بایست تا 30 نوامبر 2022 اجرایی می‌شد، 8.54 میلیون دلار عنوان شده بود. هرچند «پنتاگون» از تعداد پهپادهایی که قرار است به طرف ازبکی تحویل داده شود، اطلاعاتی منتشر نکرده است اما طبق ارزیابی پایگاه یادشده، یک دستگاه پهپاد «Puma 3 AE»، ارزشی برابر با 225 هزار دلار دارد که با توجه به مبلغ کلی اعلام شده می توان به این نتیجه رسید که ازبکستان 38 دستگاه پهپاد آمریکایی خریداری کرده است. اما در پی رسانه ای شدن این خبر، وزارت دفاع ازبکستان اعلام کرد که «تاشکند» به پهپادهای تولید آمریکا علاقه‌مند است ولی تا به حال موضوع خرید «Puma 3 AE» مطرح نبوده است.
و نهایتا در ابتدای سال گذشته میلادی ازبکستان از آغاز فرآیند مونتاژ پهپادهای دو منظوره «لاچین» که قادر به انجام طیف وسیعی از مأموریت‌های نظامی از جمله نظارت، حملات و هدایت آتش توپخانه است، خبر داد. مرکز تحقیقات و تولید تخصصی پهپاد زیر نظر کمیته دولتی صنایع دفاعی ازبکستان به تولید «لاچین» مشغول بوده و دارای امکانات و تجهیزات پیشرفته‌ای است.
شایان ذکر است که در ویدئو کلیپی که از سوی این مرکز پخش شد، سه مدل پهپاد قابل مشاهده بود، ولی هیچ اطلاعاتی در مورد مشخصات فنی آنها ارائه نشد. مشخص بود که این پهپادها از نظر اندازه کوچک بوده و به احتمال زیاد مجهز به سلاح نیستند. البته پهپادهایی که برای اهداف شناسایی استفاده می‌شوند، نیاز خاصی به این موضوع ندارند.
همچنین گفته می‌شود که کارمندان و متخصصان این مرکز برای دوره‌های کارآموزی و آموزش‌های پیشرفته به کشورهای خارجی اعزام شده و تجربیات خوبی در این زمینه کسب کرده اند.

قزاقستان
قزاقستان از سال 2012 برای خرید پهپاد با رژیم صهیونیستی وارد معامله شده بود، اما در سال 2014 خبر دریافت تعدادی از پهپادهای «Skylark I-LEX» از شرکت «Elbit Systems» رسانه‌ای شد. همچنین در سال 2016 قزاقستان اقدام به خرید چهار پهپاد جنگی چینی «Wing Loong-1» کرد که در سال 2017 و در یک رژه نظامی دو فروند از آن به نمایش گذاشته شد.
در سال 2021 نیز روسیه چند سامانه پهپادی چند منظوره «Orlany-10» را به قزاقستان تحویل داد و در پاییز همان سال نیز این کشور از ترکیه سه دستگاه پهپاد «آنکا» خریداری کرد. از سوی دیگر، در ماه می سال 2022 رسانه ها از دریافت تعدادی پهپاد «RQ-11 Raven» از آمریکا توسط قزاقستان به منظور کنترل بهتر مرزهای خود خبر دادند.
قزاقستان علاوه بر واردات پهپاد، به موضوع سرمایه گذاری مشترک برای تولید آن نیز توجه نشان داده است. در سال 2016 وزرای دفاع قزاقستان و رژیم صهیونیستی در مورد تولید پهپاد در قزاقستان با استفاده از فناوری های این رژیم به توافق رسیدند. سه سال پس از آن یعنی در آگوست 2019، نیز شرکت ملی «قزاقستان انجنرینگ» از امضای قرارداد بلندمدت با شرکت «ElbitSystems Ltd» رژیم صهیونیستی در مورد مونتاژ، تولید و نگهداری پهپاد خبر داد. «کوانیش بیشیموف» رئیس هیئت مدیره این شرکت ابراز اطمینان کرد که این پروژه نه تنها امکان تولید پهپادها را فراهم می‌کند، بلکه وابستگی قزاقستان به سایر کشورها برای تعمیر و نگهداری پهپادها را کاهش می‌دهد.
از سوی دیگر، در راستای توسعه تعاملات میان قزاقستان و رژیم صهیونیستی در زمینه های نظامی، در سال 2021 کارخانه تولید پهپادهای شناسایی «Skylark I-LEX» رژیم صهیونیستی در این کشور افتتاح شد. البته در مورد وضعیت این کارخانه و تعداد پهپادهای تولیدی آن اطلاعاتی منتشر نشده است. اما به نظر می رسد صادرات برخی از تولیدات این کارخانه در دستور کار قرار گرفته است. به عنوان مثال در ماه جولای سال 2022 «قزاقستان انجنرینگ» با شرکت صربستانی «Yugoimport-SDPR» در مورد صادرات “پهپادهای هدف” به این کشور توافقنامه همکاری امضا کردند. طبق این توافقنامه، قزاقستان و صربستان اقدام به تولید مشترک تجهیزات و تسلیحات نظامی مدرن نیز خواهند کرد. «کایربیک اوسکین بایف» وزیر صنعت و توسعه زیرساختی قزاقستان، ورود تولیدات نظامی قزاقی به بازارهای جهانی را یک فرصت بزرگ در جهت توسعه صنایع نظامی این کشور ارزیابی کرد. ضمنا قزاقستان و صربستان در مورد تولید مشترک مهمات، موشک و توپ و همچنین خمپاره‌های 82 و 120 میلی متری نیز توافق کرده اند.
پس از سفر «قاسم ژومارت توکایف» رئیس جمهور قزاقستان در ماه می سال گذشته میلادی به ترکیه، شرکت صنایع هوا و فضانوردی ترکیه «توساش» از توافق با شرکت ملی «قزاقستان انجنرینگ» در زمینه تولید پهپاد «آنکا» و همچنین انتقال دانش در زمینه نگهداری، تعمیر و فناوری‌های مربوطه خبر داد. ضمنا قزاقستان نخستین کشوری خواهد بود که موفق به تولید این نوع پهپاد ترکی در قلمرو خود می شود. گفته می شود که علاوه بر این توافق‌ها، قزاقستان در سال 2022 چهار فروند «آنکا» نیز خریداری کرده است که البته این موضوع هنوز به طور رسمی توسط مقام‌های قزاقی تأیید نشده است.
همانطور که سپهبد «سلطان کمالدینوف» معاون وزیر دفاع قزاقستان در پایان دسامبر 2022 در یک نشست مطبوعاتی اعلام کرد، ارتش این کشور مجهز به پهپادهای کشورهای خارجی و از جمله اسرائیلی و چینی بوده و موضوع خرید پهپادهای ترکی و همچنین تولید مشترک با ترکیه در دستور کار قرار دارد.
شایان ذکر است که قزاقستان موفق به تولید پهپاد رزمی بومی موسوم به «شاگالا» نیز شده است که در فوریه 2021 آزمایش‌های میدانی آن صورت گرفته است. این پهپاد قزاقی شبیه پهپاد شناسایی «Skylark I-LEX» رژیم صهیونیستی بوده و قادر به پرواز در ارتفاع 5000 متری و طی کردن شعاع 40 کیلومتری یا قرار گرفتن 5 تا 7 ساعت در فضا است. «شاگالا» مجهز به امکانات سخت افزاری و نرم افزاری برای محافظت از کانال ارتباطی، پروتکل رمزنگاری خاص خود برای برقراری ارتباط ایمن بین پهپاد و سیستم کنترل، کلید مخفی با ضمانت و همچنین حفاظت کامل از جلو و عقب است. این پهپاد را می توان دست‌آورد دانشگاه دفاع ملی قزاقستان ارزیابی کرد که از سال 2014 در حال کار بر روی آن بوده است.
همچنین در این دانشگاه و در مرکز آموزش کارشناسان بخش هواپیماهای بدون سرنشین آن، همه ساله تعداد قابل توجهی از متخصصین در این زمینه آموزش می بینند.
علاوه بر «شاگالا»، قزاقستان در نمایشگاه بین المللی دفاعی «ADEX-2022» که در ماه سپتامبر در باکو برگزار شد، پهپاد غیر نظامی «لیلا» را معرفی کرد که می تواند برای اهداف نظامی نیز استفاده شود.

قرقیزستان
قرقیزستان از نیمه دوم سال 2021 به صورت جدی به فکر دریافت تعدادی پهپاد از کشورهای مختلف افتاد که در نهایت به روسیه و البته بیشتر از آن به ترکیه روی آورد. بنابر ادعای رسانه ها و شبکه های اجتماعی، «کامچی‌بیک تاشیف» رئیس کمیته امنیت ملی قرقیزستان ارتباط نزدیکی با ترکیه داشته و مذاکرات مربوط به خرید پهپاد از این کشور نیز توسط وی انجام شده است.
در پایان سال 2021، «بیشکک» از خرید تعدادی از پهپادهای شناسایی روسی «آرلان 10» و ترکی «بیرقدار» خبر داد. «سادیر جباروف» رئیس جمهور قرقیزستان ضمن یک نشست مطبوعاتی اعلام کرد که برای خرید پهپادهای مورد نیاز 100 میلیون دلار اختصاص یافته است.
البته تعدادی از کارشناسان در این رابطه اظهار تردید کردند، زیرا قرقیزستان به عنوان یک کشور با سطح بالایی از مشکلات اقتصادی و اجتماعی، بعید است که امکان هزینه کردن 100 میلیون دلار برای خرید پهپاد را داشته باشد. بنابراین این احتمال مطرح شد که هزینه این پهپادها به صورت وام اعتباری به طرف قرقیز اعطا شده  است که به مرور باز پرداخت شود.
در سال 2022 نیز مقام‌های قرقیز به شدت موضوع خرید پهپادهای ترکی را دنبال کردند به طوری که در نهایت حدود یک ماه پیش، «دایربیک آرونبکوف» رئیس دفتر مطبوعاتی ریاست جمهوری قرقیزستان از خرید 4 نوع پهپاد «AKSUNGUR»،«Bayraktar TB2» ،«AKINCI» و «ANKA» از ترکیه خبر داد. البته سه نوع اول پهپادهای ترکی طی 2021-2022 خریداری شده بود ولی پهپاد «ANKA» در آستانه سال جدید میلادی به قرقیزستان وارد شده است.
قرقیزستان همچنین از چین پهپاد شناسایی «WJ-100» را دریافت کرده است.
نکته حائز اهمیت این است که قرقیزستان تنها کشور آسیای مرکزی است که از پهپادها در درگیری‌های خود با یک کشور دیگر استفاده کرده است. بنابر اعلام تاجیکستان در درگیری مرزی ماه سپتامبر سال گذشته میلادی بین دو کشور، قرقیزستان با استفاده از پهپاد ترکی «بیرقدار تی بی 2» تجهیزات نظامی این کشور، از جمله دو دستگاه تانک و یک پرتاب‌کننده راکت و همچنین یک آمبولانس و یک مسجد را هدف قرار داده بود که تلفات جانی زیادی نیز در پی داشت.
در مورد تعداد دقیق پهپادهای ترکی در قرقیزستان اطلاعات مشخصی وجود ندارد. اما رسانه‌ها تعداد آنها را حدود 20 دستگاه برآورد می‌کنند که برای این منطقه رقم بالایی است.

تاجیکستان
در مورد تعداد پهپادها در ارتش تاجیکستان اطلاعات دقیقی وجود ندارد. تنها موردی که رسانه‌ای شد و مورد توجه زیاد رسانه ها و کارشناسان نیز قرار گرفت، ایجاد کارخانه مشترک این کشور با ایران برای تولید پهپاد شناسایی «ابابیل 2» در ماه می سال 2022 بود. در مورد وضعیت تولید و تعداد پهپادهای ابابیل2 تولیدی در تاجیکستان نیز تا کنون هیچ نوع اطلاعاتی در دسترس رسانه ها قرار نگرفته است.
گفته می شود که نیروهای مرزبانی تاجیکستان دارای تعدادی پهپاد آمریکایی موسوم به «Puma» هستند، اما باز هم در خصوص صحت و سقم این موضوع اطلاعاتی در دسترس نیست.
در پایان لازم به ذکر است که یکی از رسانه های روسی در سال 2021 در مورد خرید پهپادهای چینی CH-3، CH-4، CH-5 و Wing Loong از سوی قزاقستان، ترکمنستان و ازبکستان خبری را منتشر کرده بود که البته این خبر توسط سایر منابع تأیید یا تکذیب نشد.

جمع‌بندی:
در هر صورت کشورهای چین، روسیه، ایران و ترکیه و همچنین رژیم صهیونیستی در زمینه تولید و عرضه پهپاد با کشورهای آسیای مرکزی همکاری می‌کنند. در واقع، این منطقه در این زمینه با کشورهایی همکاری می کند که دارای اهداف و سیاست های متفاوتی در آسیای مرکزی بوده و همچنین به پیمان های مختلفی تعلق دارند که دکترین متناسب نظامی خود را دنبال می کنند. بنابراین سیاست پهپادی آنها می تواند در بلند مدت بر رویکردهای نظامی و امنیتی کشورهای منطقه تاثیر قابل توجهی داشته باشد. بویژه اینکه احتمال داده می شود ترکیه و رژیم صهیونیستی در این زمینه به مهم ترین شرکای اغلب کشورهای آسیای مرکزی تبدیل شوند که در صورت محقق شدن این گزاره، این موضوع سطح رویارویی های ژئوپلیتیکی را در منطقه به مراتب بیشتر خواهد کرد.