ژست حسن‌نیت خواهانه اخیر الهام علی اف، رئیس جمهور آذربایجان، در قبال ارمنستان به ویژه در مورد دسترسی بالقوه به منابع انرژی آذربایجان، فرصت مهمی برای عادی سازی روابط بین دو کشور همسایه است. رئیس‌جمهور آذربایجان در ۲۳ آوریل در نشست بین‌المللی « COP29 و چشم‌انداز سبز برای آذربایجان» در دانشگاه ADA در این باره صحبت کرد.
علی‌اف تاکید کرد: امروزه ما تقریباً ۱۰۰ درصد نیاز گاز گرجستان را پوشش می‌دهیم. حجم عرضه هر سال در حال افزایش است و فکر می‌کنم به ۳ میلیارد مترمکعب رسیده است. با توجه به اینکه قیمت گاز برای گرجستان مطلوب است، به طور بالقوه ارمنستان قادر به خرید گاز آذربایجان خواهد بود. البته با توجه به نزدیکی و زیرساخت‌ها، چنین همکاری طبیعی خواهد بود.
در مقابل، آلن سیمونیان، رئیس پارلمان ارمنستان گفت که ایروان آماده است تا در مورد خرید و فروش گاز با باکو گفتگو کنند. او خاطرنشان کرد: « در حال حاضر نیز بخشی از گازی که ارمنستان از روسیه خریداری می‌کند از طریق جمهوری آذربایجان می‌آید. من مطمئن هستم که طبق قرارداد اگر از روسیه به آن‌ها برسد و سپس به اروپا برود، همان گاز در کل به ما می‌رسد.» سیمونیان خرید گاز از جمهوری آذربایجان و ایران از طریق این خط لوله را گزینه بسیار خوبی می‌داند.
این پیشنهاد که در یک مقطع حیاتی در چشم‌انداز ژئوپلیتیک منطقه قفقاز جنوبی ارائه شد، پیامدهای جدی را به همراه دارد که فراتر از همکاری انرژی است و ملاحظات راهبردی و دیپلماتیک گسترده‌تری را در بر می‌گیرد. در محور پیام علی‌اف یک نقشه راه عملگرایانه نهفته است که شرایط خاصی را برای ارمنستان در ازای دسترسی به منابع انرژی آذربایجان مشخص می‌کند. از جمله این شرایط، امضای توافقنامه صلح نهایی بر اساس پنج اصل اساسی پیشنهادی آذربایجان بوده که به دنبال ایجاد چارچوبی برای حل و فصل مناقشات طولانی مدت است.
اهمیت تامین انرژی ارمنستان
ایروان به دنبال آن است که منابع انرژی خود را از وابستگی شدید به واردات روسیه متنوع کند و این وابستگی نه تنها امنیت انرژی ارمنستان را محدود کرده، بلکه به همسویی گسترده ژئوپلیتیکی آن نیز کمک کرده است. اما رویکرد غربگرایانه نیکول پاشینیان، باعث تیره شده روابط ایروان و مسکو شده که بخشی از آن در همین تنوع کردن واردات گاز بازتاب می‌یابد.
پیشنهاد علی‌اف برای واردات گاز طبیعی بالقوه از آذربایجان با قیمت‌های ترجیحی مانند توافق با گرجستان، بر انگیزه‌های اقتصادی ارمنستان برای مشارکت در گفتگو و آشتی تأکید می‌کند. این پیشنهاد از سوی باکو، فرصتی ملموس برای ارمنستان است تا وابستگی خود به منابع انرژی روسیه را کاهش دهد و مسیرهای جایگزین برای توسعه اقتصادی و ادغام در منطقه را بررسی کند.
با این حال، مسیر همکاری ارمنستان و آذربایجان در حوزه انرژی با پیشرفت در موضوعات دیپلماتیک و سرزمینی گسترده‌تر مرتبط است. تاکید آذربایجان بر پیشبرد روند تحدید حدود و تعیین مرزها، در کنار فشارهای برای افتتاح کریدور زنگزور، بر ماهیت چندوجهی نقشه راه پیشنهادی به سمت عادی‌سازی تاکید می‌کند. پاسخ مقامات ارمنستان، به ویژه آلن سیمونیان، رئیس پارلمان، نشان دهنده خوش بینی محتاطانه در مورد مزایای بالقوه همکاری انرژی با آذربایجان است. آمادگی ارمنستان برای بحث در مورد واردات گاز طبیعی نشان دهنده استفاده از مزایای اقتصادی است که می‌تواند از بهبود روابط دوجانبه حاصل شود.
آلن سیمونیان رئیس پارلمان ارمنستان آمادگی خود را برای بحث در مورد امکان خرید گاز از آذربایجان ابراز کرد و به پیشنهاد رئیس جمهور الهام علی‌اف پاسخ مثبت داد. وی همچنین پتانسیل تنوع بخشیدن به منابع گاز را با در نظر گرفتن خطوط لوله از آذربایجان و ایران پیشنهاد کرد.
جاده‌ای پر از چالش
با این حال، راه آشتی دو کشور همچنان پر از چالش است. راهبرد ارمنستان که از نظر تاریخی با روابط نزدیک با روسیه و تنش‌های پایدار با آذربایجان و ترکیه مشخص می‌شود، پیچیدگی‌هایی را در این مسیر ایجاد می‌کند. پیشنهاد علی‌اف نشان دهنده تغییر به سمت دیپلماسی عمل گرایانه با هدف حل و فصل درگیری‌های طولانی مدت و تقویت وابستگی متقابل اقتصادی است. تاکید بر همکاری انرژی به عنوان یک کاتالیزور برای عادی‌سازی گسترده‌تر، منعکس کننده دیدگاه استراتژیک آذربایجان برای منطقه قفقاز جنوبی است.
علاوه بر این، مزایای اقتصادی بالقوه برای ارمنستان از جمله افزایش امنیت انرژی و گسترش فرصت‌های تجاری دارد و بر پتانسیل تحول‌آفرین همکاری‌های منطقه‌ای تاکید می‌کند. ارمنستان با تنوع بخشیدن به منابع انرژی و کاهش وابستگی خود به واردات روسیه، می‌تواند انعطاف پذیری اقتصادی خود را تقویت کرده و خود را به عنوان بازیگری پویاتر در چشم انداز منطقه‌ای قرار دهد. با این حال، تحقق این چشم انداز به تمایل دو طرف برای مشارکت در گفت وگوی اساسی و رسیدگی به شرایط تعیین شده دو کشور بستگی دارد. اجرای موفقیت‌آمیز نقشه راه پیشنهادی مستلزم تعهد متقابل به دیپلماسی و مصالحه است.
البته در ۲۵ آوریل ۲۰۲۴، ۲۰ نشانگر مرزی در امتداد مرز آذربایجان و ارمنستان به عنوان بخشی از روند جاری شفاف سازی مختصات بر اساس اندازه گیری‌های ژئودتیکی نصب شد. این نشانگرها نشان دهنده پیشرفت در تلاش برای ترسیم و شفاف سازی مرز آذربایجان و ارمنستان است. در این راستا، علی‌اف نسبت به پتانسیل افزایش اقدامات امنیتی و رایزنی میان کشورهای قفقاز جنوبی ابراز خوش بینی کرد و COP29 را به عنوان یک کاتالیزور برای همکاری‌های آینده و فرصتی منحصر به فرد برای ترسیم مسیری جدید به سمت ثبات و رفاه در منطقه ارزیابی کرد.
پیشنهاد انرژی علی‌اف به ارمنستان بیانگر لحظه‌ای مهم در پویایی در حال تحول منطقه قفقاز جنوبی است. آذربایجان با استفاده از اهرم همکاری در انرژی به عنوان مسیری برای عادی سازی، فرصتی استراتژیک برای ارمنستان برای تنظیم مجدد اتحادهای منطقه‌ای خود و دنبال کردن مسیر توسعه متنوع‌تر و پایدارتر ارائه کرده است. البته این امر می‌تواند به عنوان دیکته خواسته‌های باکو در ادعاهای ارضی به ویژه ایجاد کریدور زنگزور باشد، یعنی علی‌اف با بازی کارت گاز به دنبال تحمیل خواسته‌های راهبردی خود را بر ایروان تحمیل کند.
بدون تردید، ماه‌های آتی شاهد تعاملات و مذاکرات دیپلماتیک حیاتی خواهد بود زیرا هر دو کشور پیچیدگی‌های روند صلح و آشتی در منطقه را دنبال می‌کنند. اجرای موفقیت آمیز صادرات گاز نه تنها می‌تواند روابط دوجانبه را متحول کند، بلکه به ثبات و رفاه منطقه‌ای گسترده‌تر کمک می‌کند. البته به شرطی که اهرمی برای اعمال نیات زیاده‌خواهانه تبدیل نشود.
تاثیر بر ایران
ایران تلاش کرد در طول جنگ قره باغ، موازنه بین باکو و ایروان را برقرار کند، اما رابطه باکو و رژیم صهیونیستی باعث ایجاد برخی تنش‌ها بین دو کشور شد. در این راستا، یکی از موارد مهم در نفوذ ایران در قفقاز، حوزه انرژی است بطوریکه نیکول پاشینیان، نخست وزیر ارمنستان بلافاصله پس از نشست سه جانبه سوچی به تهران آمد و با روسای جمهور روسیه و آذربایجان دیدار و گفتگو کرد. در جریان این مذاکرات در تاریخ ۱ نوامبر ۲۰۲۲، یادداشت تفاهمی بین ارمنستان و ایران در زمینه انرژی به امضا رسید.
بر اساس تفاهم نامه‌ای که در کاخ سعدآباد تهران امضا شد، قرارداد سوآپ گاز طبیعی و برق بین دو کشور تا سال ۲۰۳۰ تمدید می شود. مجید چگینی معاون وزیر نفت ایران در تشریح این قرارداد گفت: ایران در حال حاضر یک میلیون متر مکعب صادرات دارد. گاز طبیعی در روز به ارمنستان صادر می‌شود و با توافق جدید صادرات گاز دو برابر خواهد شد.
بر اساس قرارداد انرژی که در سال ۲۰۰۴ بین ارمنستان و ایران امضا شد و به اجرا درآمد، تبادل گاز طبیعی و برق بین دو کشور پیش‌بینی شده بود. طبق روش سوآپ در قرارداد، قرار بود ارمنستان از ایران گاز طبیعی بخرد و در ازای آن به ایران برق صادر کند. این قرارداد برای مدت بیست سال برنامه‌ریزی شده بود. امضای توافقنامه جدید در سفر پاشینیان به تهران، قبل از انقضای مدت بیست ساله قرارداد مذکور، هم از نظر زمان و مفاد آن و هم از نظر شرایط منطقه‌ای و جهانی مهم بود.
بنابراین، پیشنهاد جمهوری آذربایجان برای صادرات گاز به ارمنستان می‌تواند از چند جنبه برای ایران مهم تلقی شود. نخست اینکه باکو از این امر در تحقق کریدور زنگزور استفاده می‌کند که باعث از بین رفتن مرزهای ایران و ارمنستان می‌شود. همچنین، این امر باعث نزدیکی بیشتر ارمنستان به ترکیه شده و نفوذ آنکارا در قفقاز جنوبی را افزایش می‌دهد. دلیل دیگر اینکه باکو یکی از بازارهای کوچک اما راهبردی ایران مانند ارمنستان را تصاحب می‌کند./ انرژی پرس
