پس از درگذشت عبدالعزیز بن عبدالله بن محمد آل‌شیخ مفتی اعظم و مشهور عربستان سعودی در چند روز گذشته، صالح بن فوزان با حکم ملک سلمان و به پیشنهاد محمد بن سلمان، به عنوان مفتی جدید این کشور منصوب شد. او سال‌ها به عنوان مدرس دانشگاه، مدیر معهد عالی قضا، عضو مجمع فقهی مکه و خطیب مسجد فعالیت داشته و تحقیقات، فتواها و مقالات متعددی در حوزه فقه و شریعت منتشر کرده است.
انتصاب صالح بن فوزان به عنوان مفتی اعظم عربستان سعودی به عنوان بخشی از دگرگونی عمیق نهادهای دینی و اجتماعی کشور و تداوم سیاست اصلاحات بن سلمان رخ داده است. جایگاه صالح بن فوزان، ضمن برخورداری از اعتبار علمی و دینی، اکنون نماد پیوند تنگاتنگ نهاد دین با سیاست حکومتی و برنامه‌های مدرن‌سازی بن سلمان است.
نقش هیئت علما در جامعه و حکومت
هیئت علمای بزرگ عربستان که سال ۱۹۷۱ تأسیس شد، بالاترین مرجع دینی و مشاوره برای حکومت سعودی است و اعضای آن عمدتا توسط پادشاه تعیین می‌شوند. وظیفه این هیئت ارائه مشاوره دینی به مقامات دولتی، فتوا درباره مسائل جاری و راهبری جامعه از دیدگاه شرع است. این هیئت مستقیماً زیر نظر حکومت و وابسته به نظام حاکم اداره می‌شود و نقش مستقل سیاسی برای آن تعریف نشده است.
هیئت علما و مفتی اعظم عربستان معمولا نقش مشورتی و صدور فتوا را در جامعه و نظام سعودی ایفا می‌کنند. این نهاد در امور اجتماعی، مسائل شرعی، مدیریت مناسک حج و آموزش دینی نقش دارد اما استقلال سیاسی و دینی کمی دارد و عمدتاً سیاست‌های حکومت را تأیید می‌کند. به خصوص در مواجهه با مسائل نوظهور یا موضوعات حساس حکومتی، هیچگاه مخالفت علنی با دولت نشان نداده و بیشتر جنبه مشروعیت بخشی به تصمیمات حکومتی دارد.
رویکرد اصلاحات و تغییرات نهاد دین
با قدرت گرفتن بن سلمان، تغییرات ساختاری در هیئت علمای عربستان شکل گرفت. اقداماتی مثل کاهش نقش نهاد امر به معروف و نهی از منکر، حذف برخی مفتیان مستقل، بازداشت امامان جماعت و تنزل جایگاه اجتماعی علما صورت گرفت تا هم نهاد دینی دولتی‌تر شده و هم اصلاحات سیاسی اجتماعی بن سلمان سرعت یابد. نوع ترکیب هیئت علما به گونه‌ای تغییر کرد که علمای نزدیک به حکومت در آن ابقا یا منصوب شدند تا هرچه بیشتر، نهاد دین در خدمت اصلاحات اقتصادی، بازتر شدن فضای فرهنگی و عادی‌سازی روابط خارجی در دوران بن سلمان قرار گیرد.
محمد بن سلمان با اجرای چشم‌انداز ۲۰۳۰ و اصلاحات اجتماعی و اقتصادی تلاش کرد ساختار سنتی عربستان را وارد فاز جدیدی کند: از کاهش اختیارات پلیس دینی و حضور زنان در عرصه‌های اجتماعی تا انواع قوانین جدید مدنی و کیفری. ترکیب هیئت علما تغییر یافت و اعضا، از جمله صالح بن فوزان، مأموریت جدیدی یافتند تا از سیاست‌های روز دولت دفاع و مخالفت‌ها را کنترل کنند. با این اقدامات به نظر می رسد نقش هیئت علما از پرسشگری یا هویت‌سازی دینی، به مهر تأییدی برای سیاست‌های حکومت تقلیل یافته و فاصله علما از جامعه بیشتر شده است.
واکنش جامعه عربستان به اصلاحات بن سلمان
اصلاحات بن سلمان با استقبال بخش قابل توجهی از جوانان، زنان و اقشار مدرن عربستان روبرو شد. آنان آزادی‌های اجتماعی، امکان رانندگی برای زنان و گشایش فضای فرهنگی را به عنوان شروع عصری جدید در جامعه عربستان می‌دانند. با این حال اقشار سنتی و محافظه‌کار ـ شامل بزرگان قبایل، سلفی‌ها، جوانان مذهبی و برخی علمای مستقل ـ اصلاحات را نوعی عبور از مرزهای شرعی، هویت مذهبی و سنت دانسته‌اند و در مواردی اعتراضات خیابانی، اعتراضات مجازی یا واکنش‌های خاموش شکل گرفته است.
در مواردی مانند برگزاری کنسرت‌های مختلط، تفریحات غربی یا بازگشایی سینماها، مخالفت‌ها به سطح خیابان‌ها یا فضای مجازی کشیده شد؛ با این حال دولت سعودی در تقابل با هرگونه اعتراض علنی، فضا را تحت کنترل خود دارد.
نقش هیئت علما در تحولات اجتماعی
هیئت علما و مفتی اعظم جدید، صالح بن فوزان، عملا در صف اجرای سیاست‌های جدید قرار گرفته‌اند. نه تنها مخالفت جدی با اصلاحات دولت ندارند، بلکه از اعتبار معنوی‌شان برای توجیه این تحولات استفاده می‌شود؛ هرچند فاصله گفتمانی و عاطفی میان نهاد رسمی دین و بخش سنتی جامعه هر روز عمیق‌تر می‌شود. این نهادها دیگر کارکرد منتقدانه و استقلال گذشته را ندارند و عمدتا پروژه‌های دولت را مشروعیت می‌بخشند.
چندقطبی شدن جامعه و دین دولتی
عربستان سعودی امروز با دولتی شدن نهاد دین، سکولاریزاسیون ساختاری و شکاف جدی میان سنت‌گرایان و مدرن‌گرایان روبروست. صالح بن فوزان و هیئت علما نماد تداوم پروژه دولتی شدن دین و کاهش قدرت روحانیت سنتی‌اند؛ اصلاحات بن سلمان اگرچه موفقیت‌های اجتماعی و اقتصادی داشته است، اما در بطن جامعه، لایه‌هایی از اعتراض خاموش و بحران هویت را شکل داده که در آینده با رشد مطالبات مدنی، می‌تواند به چالش‌های تازه‌ای برای حکومت سعودی تبدیل شود.
