در گفتگو با دیپلماسی پلاس مطرح شد: خطر بحران انرژی اروپا را تهدید می کند/ روسیه همچنان ادامه می دهد

اختصاصی دیپلماسی پلاس/

جهان معاصر پر از در هم تنیدگی و وابستگی های متقابل است از جمله  این وابستگی ها انرژی ، تجارت‌ ، مالیات و تبادلات بین المللی است . کشورهای قدرتمند و دارای ذخایر عظیم انرژی سعی می کنند با صادرات این منابع انرژی جایگاه و موقعیت خود را در جهان تقویب و تثبیت نموده و از این  وابستگی ها به عنوان سلاح و اهرام فشار استفاده کنند. برای تاثیر گذاری هرچه بیشتر بر دیگر کشورها و رقبا روسیه به عنوان بزرگترین کشور دنیا و یکی از بزرگترین صادرکنندگان انرژی نفت و گاز همواره توانسته نقش کلیدی در دنیا ایفا کند و با تهدید به قطع خطوط لوله یا حامل های انرژی در مقابل غرب قدرت خود را به رخ دنیا بکشد. این موضوع بخصوص پس از جنگ اوکراین ابعاد تازه­ای به خود گرفته است. برای بررسی دقیق تر موضوع با دکتر جلال الدین سلیمی کارشناس و تحلیلگر ارشد مسائل بین الملل به گفتگو نشستیم که در ادامه می خوانید:

پرونده ویژه «تحولات انرژی جهان و جنگ اوکراین» به صورت کامل و کارشناسی در دیپلماسی پلاس پوشش داده می شود.

1- همان طور که همه می دانند روسیه پهناور ترین کشور دنیاست و از نظر انرژی و منابع معدنی غنی است به نظر شما این کشور تا کنون چقدر توانسته کشورهای دیگر به خصوص اروپا را در حوزه انرژی وابسته نماید؟

روسیه با میادین عظیم سیبری، بزرگترین ذخایر گاز طبیعی جهان را دارد. در دهه ۱۹۴۰ میلادی، مردان یخی شروع به صادرات به لهستان کردند و در دهه ۱۹۶۰ میلادی، خطوط لوله مورد نیاز را برای رساندن سوخت به کشورهای اقماری اتحاد جماهیر شوروی آن زمان ایجاد کرد . حتی در اوج جنگ سرد، میزان صادرات گاز طبیعی، ثابت بود. اما از زمان فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی، روسیه و اوکراین بر سر خطوط لوله از طریق خاک اوکراین با یکدیگر اختلاف پیدا کردند و مقامات روسیه را بر آن داشت تا مسیرهای دیگری را بیابند. محموله های گازپروم به اروپای غربی و مرکزی در سال۲۰۲۱ میلادی می تواند به حدود ۱۵۸ میلیارد متر مکعب برسد، این عدد مشابه سال گذشته، اما کمتر از رکورد ۱۷۶.۸ میلیارد متر مکعبی سال 2018 میلادی است .

2 – آیا روسیه تاکنون توانسته در جنگ اوکراین از گاز به عنوان سلاحی قدرتمند علیه اروپا و بلوک غرب استفاده کند؟

بحران عرضه در ماه اکتبر، درک روشنی از وابستگی اروپا به جریان گاز صادراتی روسیه ارائه کرد. مخازن ذخیره گاز در اتحادیه اروپا پس از تعمیر و نگهداری طولانی تر از حد معمول در حال تکمیل ذخایر خود هستند. هرچند میزان ذخایر آنها پایین ترین عدد در بیش از یک دهه گذشته است؛ خط لوله نورد استریم ۲، خط لوله جدید روسیه از بستر دریای بالتیک به آلمان نیز در سپتامبر تکمیل شده است. به گفته خود مدیران شرکت گازپروم و کرملین، روسیه در ازای افزایش عرضه گاز، از آلمان و اتحادیه اروپا نخواسته تا تأییدیه لازم را برای شروع استفاده از خط لوله نورد استریم ۲ بدهند. در شرایط کنونی ممکن است تا ماه می، تأییدیه صادر نشود. پوتین در اواخر اکتبر برای کاهش فشار بر بازار وارد عمل شد و به غول گاز دولتی گازپروم دستور داد تا مجدداً تأسیسات ذخیره‌سازی گاز اروپایی خود را پر کند و قیمت‌ها را پایین‌تر آورد. اما پس از مداخله پوتین، گازپروم تنها بخشی از ظرفیت اضافی را در خطوط لوله فعلی اجاره کرد و بازارهای انرژی را در معرض خطر قرار داده است.
اقتصادهای برتر این بلوک در حال تعطیلی نیروگاه های زغال سنگ هستند و برخی حتی برای پایان نیروگاه های هسته ای خود برنامه ریزی می کنند. گاز طبیعی در حال حاضر، حدود ۲۲ درصد از سبد انرژی اروپا را تامین می کند و نقش روسیه به عنوان یک تامین کننده اصلی با کاهش برداشت از میادین گازی دریای شمال که توسط بریتانیا و هلند کنترل می‌شوند، افزایش یافته است.

3 – روسیه از نظر میزان انرژی چه جایگاه و سطحی دارد آیا قطر و عربستان می توانند منابع خود را در بازار جایگزین روسیه کنند؟

روسیه یک «ابرقدرت انرژی» محسوب می‌شود. این کشور بزرگ‌ترین ذخایر اثبات‌شده گاز طبیعی جهان را دارد و بزرگ‌ترین صادرکننده گاز طبیعی است. همچنین دومین صادرکننده نفت است . جغرافیای وسیع روسیه نقش مهمی در فعالیت اقتصادی آن دارد که برخی منابع تخمین می‌زنند روسیه بیش از ۳۰ درصد از منابع طبیعی جهان را در اختیار دارد. بانک جهانی ارزش کل منابع طبیعی روسیه را ۷۵ تریلیون دلار آمریکا تخمین زده‌است. روسیه برای دستیابی به بیشترین رشد خود، به درآمدهای انرژی متکی است. روسیه دارای مقدار زیادی نفت، گاز طبیعی و فلزات گران ‌بها است که سهم عمده صادرات این کشور را تشکیل می‌دهد. در مقابل، عربستان که قبل از ایران، در رتبه دوم ذخایر نفتی جهان است، از معدود کشورهایی محسوب می شود که توان افزایش سریع تولید نفت را در خود دارد. بنا به گزارش کلوییل پس از بحران اوکراین، ایالات متحده، انگلستان و آلمان در راستای قطع واردات نفتی خود از روسیه، نمایندگانی را به عربستان و امارات متحده عربی فرستادند. آمریکا اما اختلافات اساسی بر سر مسایل مختلفی با عربستان دارد که داد و ستد نفتی این دو کشور را تحت تاثیر خود قرار داده است. از جمله این اختلافات خروج انصارالله از لیست سازمان های تروریستی توسط بایدن است. ضمن این که عربستان در پی تیره کردن روابط خود با روسیه نیست. زیرا روسیه را یکی از مناسبترین جایگزین های آمریکا برای تامین تسلیحات نظامی خود می داند. همچنین عربستان می تواند با نزدیکی به روسیه، در روابط بین ایران و مسکو خلل ایجاد کند. به همین جهت در برابر افزایش تولید، مقاومت کرده و همچنان به توافق اوپک پلاس که روسیه را شامل می شود پایبند باقی مانده است. این مقاومت عربستان، اما می تواند منجر به افزایش سرعت اروپا در خروج وابستگی به انرژی های فسیلی و روی آوردن به انرژی های سبز و تجدیدپذیر شود . قطر نیز گرچه در صدد توسعه زیرساخت ها و افزایش توان نفتی خود است، اما اعلام کرده که تعهدات بلند مدتش با کشورهایی مانند چین، ژاپن و کره جنوبی در اولویت قرار دارند. این در حالی است که آلمان از قرارداد بلندمدت گازی با این کشور خبر داده است. با وجود این که امارات متحده عربی حدود 30 درصد از گاز مایع اتحادیه اروپا را تامین می کند، اما کشورهای حوزه خلیج فارس بیشترین صادرات نفت و گاز خود را به کشورهای آسیایی دارند.

4 – آیا اروپا و جهان علاوه بر بحران غذایی متاثر از این جنگ با کمبود عرضه انرژی از سوی روسیه و تورم افسارگسیخته روبه رو شده اند و طعم زمستان سخت را چشیده اند ؟
بازار گاز در اروپا همچنان خطر اصلی آنها محسوب می شود و ممکن است این نابسامانی در عرضه بیشتر گاز یا سرمای شدید زمستان موجب تکرار تنش‌ها و افزایش مجدد قیمت ها شود که بر میزان تقاضا تاثیر به سزایی بگذارد. با این حال کارشناسان زیادی نگران احتمال جیره بندی شدن انرژی هستند به خصوص اگر زمستان به شکلی غیرعادی سرد شود یا عرضه کاهش یابد یا جریان گاز روسیه به اروپا در سال 2023 به میزان بیشتری کاهش پیدا کند. همچنین مشکل کمبود گاز ممکن است تا زمستان سال آینده هم حل نشود . کشورهای اروپایی توانستند با افزایش واردات گاز از نروژ و ایالات متحده آمریکا و خاورمیانه در کنار استفاده از منابع جایگزین انرژی، از میزان وابستگی به واردات گاز روسیه بکاهند ولی اقتصاد دانان اروپایی هشدار می دهند که بدون دریافت گاز از روسیه، پر کردن مجدد مخازن گاز قبل از فرا رسیدن زمستان آینده، بسیار دشوار خواهد بود در حالی که خطر وقوع بحران انرژی در زمستان امسال هم همچنان وجود دارد. موضوعی که پیش از این پیش بینی می شد.

5 – همان طور که می دانید تحریم ها مانند بوم رنگ حالت دو سویه داشته و ممکن است خود کشورهایی که تحریم می کنند دچار بحران مالی و ورشکستگی شوند آیا برای اروپا و بلوک غرب که خود همواره از ابزار تحریم استفاده می کنند، این اتفاق رخ داده است؟

تحریم دومین کشور صادرکننده نفت و بزرگ‌ترین صادرکننده گاز جهان، برای اقتصادهای غربی و بالاخص اروپا که وارد‌کننده انرژی محسوب می‌شود، چالشی بزرگ است. این روزها اروپاییان برای تامین یک مگاوات ساعت انرژی از محل گاز 10 برابر سال قبل هزینه می‌کنند. این مساله، تورم اروپا و آمریکا را به بالای 7‌درصد رسانده و سیاستمداران غربی با آگاهی از این واقعیات، شاید به‌‌‌رغم میل باطنی خود صحبت از تحریم نفت و گاز روسیه نمی‌‌‌کنند . روسیه 630‌میلیارد دلار ذخایر ارزی و 120‌میلیارد دلار مازاد تراز تجاری دارد، علاوه بر این بانک مرکزی این کشور در واکنش به افت ارزش روبل در برابر دلار، 10 واحد‌درصد نرخ بهره را افزایش داد. روسیه در بودجه سال بعد نیز 120‌میلیارد دلار درآمد با نفت 69 دلاری پیش‌بینی کرده است که به نظر نمی‌‌‌آید که بیش برآورد داشته باشد. سهم صادرات نفت و گاز در بودجه روسیه 36‌درصد است. در کنار این عوامل، روسیه بدهی خارجی چندانی ندارد و نسبت بدهی داخلی به تولید ناخالص داخلی این کشور حدود 17‌درصد است. جمیع این عوامل حاکی از این است که تحریم بخش انرژی این کشور در کوتاه‌مدت لطمه‌های سنگینی به اقتصاد خرس پیر اروپا نخواهد زد؛ بنابراین واضح است که اگر هدف اروپا از این تحریم‌ها، توقف اهداف نظامی پوتین در اوکراین است، باید گفت که در کوتاه‌مدت از مسیر «تحریم اقتصادی» نیست . در طرف دیگر هزینه‌‌‌های تحریم روسیه برای اروپا و غرب است. هر دو با تورم بالا دست‌وپنجه نرم می‌کنند، برای خنثی کردن آثار سوء پاندمی در سال‌های اخیر اوراق بدهی منتشر کرده و سیاست‌های دست‌ودلبازانه فدرال رزرو و بانک مرکزی اتحادیه اروپا، نسبت بدهی این کشورها را به نقاط اشباع رسانده است. در واکنش به این سیاست‌های انبساطی پولی، بانک‌های مرکزی آمریکا و اروپا ناگزیر به سیاست‌های تیپرینگ و افزایش نرخ بهره شده‌‌‌اند. به نظر امکان اینکه غرب درگیر جنگی فراگیر شده و تامین مالی آن را بر عهده اوراق بگذارند، کمی دور از انتظار است.

6 – آیا شرکت های گازی روسیه به دلیل عدم صادرات گاز به اروپا دچار ضرر شده اند و این میزان ضرر در چه حدود اندازه بوده است ؟

گاز ارسالی روسیه بیش از یک سوم گاز مصرفی در قاره را تشکیل می دهد. این فاجعه غیرقابل تصور خواهد بود زیرا حتی در اوج جنگ سرد هم شوروی انتقال گاز به اروپا را قطع نکرد؛ حال تحریم های آمریکا یا انتقام گیری پوتین چنین گزینه ای را محتمل کرده است که بدون احتساب جریمه ها و با فرض میانگین قیمت روزانه گاز در سه ماهه چهارم سال ۲۰۲۱، قطع کامل انتقال گاز روسیه به اروپا برای گازپروم بین ۲۰۳ تا ۲۲۸ میلیون دلار در روز ضرر به همراه دارد. بنابراین، اگر این تحریم سه ماه طول بکشد (اهرم پوتین هم در بهار که تقاضای گاز به ۶۰ درصد مصرف در ژانویه کاهش می‌یابد، تضعیف می شود)، کاهش فروش به حدود ۲۰ میلیارد دلار می‌رسد . از دست دادن چنین ثروتی برای اقتصاد نابسامان شوروی که به فروش گاز به غرب وابسته بود ویرانگر می نمود اما روسیه امروز حدود ۶۰۰ میلیارد دلار در ذخایر بانک مرکزی خود دارد و به راحتی می تواند چنین ضربه ای را تحمل کند و حتی می تواند از نظر مالی، حداقل در کوتاه مدت، پیشرفت کند . این تحولات برای روسیه هم ناخوشایند است و روسیه در بلندمدت هزینه بیشتری را پرداخت خواهد کرد. گازپروم با پیامدهای تجاری عظیمی همچون جریمه های قابل پرداخت به مشتریان و  توقف انتقال دلار به روسیه برای پرداخت های قرارداد روبرو خواهد شد. فعلا پروژه نورداستریم در هاله ای از ابهام قرار دارد و رفتارهای پوتین هم ممکن است پکن را در زمینه واردات گاز از مسکو محتاط کند زیرا چین از گذشته ها نسبت به روسیه نگرانی های قابل اعتنایی داشته است. گاز صادراتی روسیه ابتدا از طریق «نورداستریم» به شمال آلمان می‌رسد و سپس به دیگر مناطق اروپا صادر می‌شود . صادرات گاز روسیه به اروپا به دنبال وضع تحریم‌های گسترده اروپایی علیه مسکو به دلیل تهاجم نظامی روسیه به اوکراین، به یکی از موضوعات مورد مناقشه در روابط پایتخت‌های اروپایی و مسکو تبدیل شده است . از یک سو روسیه تاکید می‌کند که به دلیل تحریم‌های وضع‌شده از سوی کشورهای غربی قادر به انجام برخی تعمیرات بر روی تاسیسات خط لوله «نورد استریم» نیست و در نتیجه سطح صادرات به کشورهای اروپایی را کاهش داده است. از سوی دیگر کشورهای اروپایی روسیه را به استفاده ابزاری از صادرات گاز برای اعمال فشار به اروپا همزمان با جنگ در اوکراین متهم می‌کنند . البته این کشمکش ها و اختلافات بر سر صادارت گاز روسیه به اروپا باعث شده است تا قیمت گاز در آستانه فرا رسیدن فصل سرما به شکل چشمگیری افزایش یابد و این موارد از افزایش نرخ گاز، برق و سوخت از جمله دلایل اصلی تورم کنونی در اقتصاد کشورهای اروپایی شکل گرفته است.

    مصاحبه کننده: محمد حسین واحدی