نیمه‌شب ۱۳ آگوست ۱۹۶۱، نیروهای پلیس و ارتش آلمان شرقی، با هماهنگی کامل حزب اتحاد سوسیالیستی و پشتیبانی مستقیم شوروی، به‌طور ناگهانی و بدون اطلاع قبلی، خیابان‌ها و مسیرهای عبور بین شرق و غرب برلین را مسدود کردند.
هدف اصلی این عملیات جلوگیری از فرار گسترده شهروندان آلمان شرقی به آلمان غربی بود؛ پدیده‌ای که در سال‌های قبل به یک بحران واقعی تبدیل شده بود. بین سال‌های ۱۹۴۹ تا ۱۹۶۱، بیش از ۳.۵ میلیون نفر، عمدتاً جوانان تحصیل‌کرده و نیروی کار ماهر، از شرق به غرب مهاجرت کرده بودند. این «فرار مغزها» اقتصاد و مشروعیت حکومت آلمان شرقی را به شدت تضعیف می‌کرد.
آلمان شرقی از سال ۱۹۵۲، پس از تحکیم مرزهای بین شرق و غرب آلمان، تلاش می‌کرد مرز برلین را ببندد. رهبران این کشور، از جمله والتر اولبریخت، بارها از شوروی درخواست کردند تا این اقدام را انجام دهد.
شوروی مدت‌ها مقاومت کرد و استدلال می‌کرد که بستن مرز در برلین، وجههٔ کل بلوک کمونیستی را تخریب می‌کند و به معنای اعتراف به شکست است. با این حال، اولبریخت هرگز مبارزه برای بستن مرز را رها نکرد.
در تابستان ۱۹۶۱، با افزایش فشارهای آلمان شرقی و نگرانی شوروی از اقدام یک‌جانبه این کشور، مسکو موافقت خود را با بستن مرز اعلام کرد. اسناد منتشرشده از آرشیوهای شوروی و آلمان شرقی نشان می‌دهند که رهبران این کشورها در جلسات مختلف، از جمله جلسه ۱ آگوست ۱۹۶۱ در مسکو، درباره زمان‌بندی و چگونگی بستن مرز بحث و تبادل‌نظر کرده‌اند.
نهایتا در اواخر جولای ۱۹۶۱، یعنی چند هفته پیش از اجرای عملیات در شب ۱۲ تا ۱۳ آگوست، اجازه و حمایت شوروی را دریافت کرد. همان‌طور که خروشچف بعدها به سفیر آلمان غربی در مسکو، هانس کرول، گفت:
«دیوار به دستور من ساخته شد به دلیل درخواست مداوم اولبریخت.»
جالب است که ایستگاه Radio in the American Sector (RIAS) جزو نخستین رسانه‌هایی بود که این تحولات را گزارش کرد.
دیوار برلین، نماد عقاید ضد آزادی و نفوذ کمونیسم، در نهایت در ۹ نوامبر ۱۹۸۹ فرو ریخت و پایان بخشی از تاریخ جداسازی و محدودیت آزادی را رقم زد.
* دکتر کتایون ملکی
