موقعیت ترکیه در منطقه
در جریان جنگ روسیه و اوکراین که از فوریه آغاز شد، ترکیه به دلیل اعتبارش نزد هر دو کشور، هم توانست میانجیگری کند هم یک بار دیگر موقعیت مهم خود را نزد ناتو نشان دهد. بنابراین بهبود قابل‌توجهی در روابط ترکیه و غرب مشاهده شده و تعداد هیئت‌های آمریکایی که به آنکارا سفر می‌کنند، به طرز قابل توجهی افزایش یافته است، بااین وجود، توجه به موقعیت مهم ترکیه تنها به دلیل اهمیت ژئوپلیتیکی آن دربرابر روسیه یا ظرفیت صنعت دفاعی آن نیست بلکه منطقه خاورمیانه شاهد بهبود سریع روابط ترکیه و امارات متحده عربی و رفع تنش ترکیه با عربستان سعودی و مصر بوده است.
به همین ترتیب، سفر اسحاق هرتزوک رئیس رژیم صهیونیستی به ترکیه در نهم مارس 2022 میلادی، برقراری روابط مراد مرجان سفیر ترکیه در آمریکا با افراد نزدیک به رژیم صهیونیستی در واشنگتن و برنامه سفر مولود چاووش اوغلو وزیر امور خارجه ترکیه به تل آویو نشان دهنده این است که تحولی جدی در روابط ترکیه و رژیم صهیونیستی آغاز شده است. در واقع، به برقراری روابط نزدیک ترکیه با کشورهای منطقه که بدان «عادی سازی» روابط می‌گویند، به اندازه حمله روسیه به اوکراین در خاورمیانه توجه شده است.
موقعیت ایران در منطقه
تهران که پس از تشکیل دولت جو بایدن از فشار شدید آمریکا خلاص شده است، تا همین اواخر به نتایج مطلوب مذاکرات هسته‌ای در وین کاملا خوشبین بود، اما همزمان با بحران اوکراین، مذاکرات هسته‌ای به بن‌بست رسید.
برخی از ناظران سیاسی، روسیه را مسئول توقف مذاکرات هسته‌ای در وین می دانند، اما آمریکا با حذف نکردن نام سپاه پاسداران ایران از فهرست سازمان‌های تروریستی خارجی باعث ادامه تنش میان دو کشور شده است.
همزمان با چشم‌پوشی جو بایدن، ایران میزان فروش نفت را افزایش داده و آرامش نسبی در بازارهای انرژی برقرار شده است، اما آنچه موجب کندی روند مذاکرات طرفین در وین شده این است که امضای قرارداد برای صادرات گاز طبیعی ایران نمی‌تواند در کوتاه مدت جایگزین منابع گازی روسیه شود و نتیجه انتخابات کنگره آمریکا در نوامبر نیز در مذاکرات و توافق هسته‌ای احتمالی تاثیر می‌گذارد.
مذاکرات هسته‌ای ایران را کشورهای منطقه به ویژه عربستان سعودی و دولت رژیم صهیونیستی با دقت دنبال می‌کنند. عربستان و رژیم صهیونیستی در دوران ریاست جمهوری ترامپ روابط نزدیکی با رئیس جمهور آمریکا داشتند و از حامیان بزرگ اجرای سیاست «فشار حداکثری» بر ایران از جمله عملیات ترور سردار سلیمانی بودند، اما اکنون نگران اعطای امتیازات قابل توجه دولت بایدن به ایران هستند. دولت آمریکا معتقد است که مذاکرات هسته‌ای تنها برای محدود کردن فعالیت‌های هسته‌ای ایران صورت می‌گیرد و کشورهای منطقه که نگران فعالیت‌های منطقه‌ای ایران هستند، باید خودشان ابتکار عمل را به دست بگیرند.
این شرایط سبب شده که عربستان سعودی برای ارزیابی برقراری روابط نزدیک احتمالی با ایران، در یک سال اخیر مذاکراتی با تهران در بغداد آغاز کند، اگرچه پیشرفتی حاصل نشده است، زیرا بدون توافق درباره حل بحران جنگ داخلی یمن، انتظار نمی‌رود بهبودی جدی در روابط دو کشور به وجود آید.
ریاض از سال 2015 میلادی تاکنون به عملیات نظامی علیه انصارالله ادامه می‌دهد، اما موفقیت محسوسی به دست نیاورده و حتی حملات حوثی‌ها با موشک و پهپادهای مسلح به تاسیسات نفتی عربستان، به ویژه به تاسیسات آرامکو مهمترین تأسیسات راهبردی این کشور افزایش یافته است. اگر پس از آتش بس دو ماهه‌ای که در اوایل آوریل با حمایت سازمان ملل برقرار شده است دو کشور به توافق دائم دست نیابند، احتمالا درگیری‌های یمن تشدید خواهد شد.
از سوی دیگر، علاوه بر عربستان سعودی، امارات متحده نیز از طریق مذاکره با تهران درپی آن است که تنش با ایران را کاهش دهد و بدین سبب شیخ طحنون بن زاید آل نهیان مشاور امنیت ملی ابوظبی را در ششم دسامبر 2021 میلادی به دلیل نگرانی از واکنش ایران به امضای «توافقنامه ابراهیم» با رژیم صهیونیستی به تهران اعزام کرد. بنابراین، هم روند آتش بس در یمن هم روند مذاکرات هسته‌ای وین بر نحوه روابط ایران و امارات متحده تأثیر خواهد گذاشت.
از سوی دیگر، پس از تسلط طالبان بر افغانستان، بخش قابل توجهی از مردم این کشور تحت تأثیر آثار نامطلوب شرایط اقتصادی و اقلیمی افغانستان به ایران مهاجرت کرده‌اند و تنش‌هایی در روابط ایران با طالبان نیز به وجود آمد بنابراین اگر در آینده نزدیک تنش و مشکلات ایران و افغانستان افزایش یابد و بخشی از جمعیت افغانستان در ایران به سوی ترکیه هدایت شوند، تعجبی نخواهد داشت. علاوه بر این، انعکاس آثار نامطلوب احتمالی روند تغییر قدرت در پاکستان نیز برای تهران نگران کننده است.
دوران جدید روابط ترکیه و ایران
ترکیه که در ده سال اخیر به عنوان «به اصطلاح متحد» آمریکا و کشورهای غربی تحت فشار شدید آنها قرار گرفته است، راهبرد کاهش تنش و گسترش همکاری با روسیه و ایران را در چارچوب توافقنامه آستانه و تعلیق اختلافات و بحران در پیش گرفته است. در اجرای این راهبرد، نوع روابط ترکیه با متحدان سنتی غربی خود و وقوع مشکلات میان ترکیه با رژیم صهیونیستی و کشورهای عربی منطقه بویژه بعد از کودتای مصر نیز نقش دارد.
آنکارا در مسائل سوریه و عراق بسیار محتاطانه عمل می‌کند و می‌داند که در صورت وقوع تنش احتمالی، آمریکا و کشورهای منطقه از ترکیه حمایت نخواهند کرد. بدین سبب آنکارا تا حد زیادی خطوط قرمز را در روابط با مسکو و تهران رعایت می کند.
از سوی دیگر، روند جنگ روسیه و اوکراین که در فوریه آغاز شد، نشان داد که این جنگ به آسانی پایان نخواهد یافت. منع عبور کشتی‌های جنگی روسیه از تنگه‌ها باعث کاهش نفوذ نظامی روسیه در سوریه خواهد شد. ترکیه نیز با خیال آسوده عملیات نظامی خود را در سوریه افزایش خواهد داد.
آنکارا بدون آنکه روابط حساس خود را با روسیه به خطر افکند، فشار خود را در امتداد تغییر معادلات در سوریه به نفع ترکیه افزایش خواهد داد. افزایش فعالیت‌های نظامی ترکیه در شمال سوریه ممکن است روابط ترکیه با ایران را تنش آلود کند.
دراین میان، تغییرات اقلیمی نیز به یکی دیگر از چالش‌های جدید در روابط دو کشور تبدیل شده است. آنکارا معتقد است که ایران مانند دوران باراک اوباما که برجام را امضا کرد، اکنون نیز از «برنامه جامع اقدام مشترک جدید» در امتداد تقویت نفوذ و حضور خود در عراق و سوریه بهره برداری خواهد کرد. به نظر می‌رسد ترکیه با تضعیف نقش روسیه در منطقه احساس بهتری در رقابت با ایران داشته و اقدامات خود را با گسترش نفوذ در منطقه و افزایش ارتباط با رقبای منطقه‌ای ایران و تلاش برای تسلط بر کریدورهای ارتباطی آن افزایش خواهد داد./ مرکز تحقیقات ایرام
