دولت جدید ایران گسترش مناسبات با همسایگان و کشورهای آسیایی را در اولویت سیاست خارجی خود قرار داده است. جنگ اوکراین که نشانه تمرکز روسیه بر شرق اروپاست و تمرکز آمریکا بر منطقه آسیا-اقیانوسیه، به ایران اجازه می‌دهد تا مناسبات خود را با آسیای مرکزی افزایش دهد. خروج آمریکا از افغانستان هم از دلایل دیگری است که فضای مانور ایران در آسیای مرکزی را افزایش داده است. از آنجا که آسیای مرکزی اهمیت زیادی برای جمهوری اسلامی ایران دارد، حضور و نفوذ آن در این منطقه مورد توجه بسیاری از موسسه‌های مطالعاتی جهان قرار گرفته است.
نشریه «اوراسیا ریویو» با توجه به تحولات اخیر در منطقه و جهان تحلیل‌هایی در این زمینه منتشر کرده که محورهای مهم آن بدین شرح است:
خلأ قدرت در آسیای مرکزی
روسیه با برگزاری رزمایش‌های منظم نظامی در کشورهای آسیای مرکزی در قالب سازمان پیمان امنیت جمعی در قزاقستان، قرقیزستان و تاجیکستان ضامن امنیت کشورهای این منطقه است، اما اکنون با توجه به حمله به اوکراین و تعلل برخی کشورها چون قزاقستان در حمایت از روسیه، نقش مسکو در منطقه در ابهام است. از سوی دیگر، حمله روسیه سبب مشکلات اقتصادی برای کشورهای آسیای مرکزی می‌شود. از سوی دیگر بنادر کشورهای بلژیک، آلمان، استونی و هلند از تحویل محوله‌های آسیای مرکزی که از راه روسیه ارسال می‌شوند، خودداری می‌کنند. این موضوع کشورهایی چون قزاقستان را ناچار می‌کند به دنبال مسیری جایگزین برای ارسال کالا باشد.
علاوه بر موضوع اقتصاد و امنیت، اظهارنظر ولادیمیر پوتین، رئیس جمهور روسیه درباره افسانه‌ای بودنِ وجود کشوری به نام اوکراین شبیه به اظهارنظر او در سال 2014 است که گفت قزاق‌ها هرگز کشوری نداشته‌اند. این موضوع سبب ترس کشورهای آسیای مرکزی شده است. قزاقستان که چند ماه قبل از حمله از سازمان پیمان امنیت جمعی خواسته بود برای مقابله با خیزش داخلی به آنجا نیرو بفرستند، از به رسمیت شناختن جمهوری‌های مستقل دونتسک و لوهانسک خودداری کرد، هرچند این اقدام را محکوم هم نکرد.
در این وضعیت، نقش چین به عنوان قدرتی بزرگ در آسیای مرکزی دست نخورده مانده است اما تمایل آن به درگیر شدن در نگرانی‌های امنیتی منطقه نامشخص است. چین مدتی طولانی است که سیاست عدم مداخله را اتخاذ کرده است. با وجود حضور اقتصادی پررنگ چین در کشورهایی چون قزاقستان، این کشور در بحران‌های امنیتی همچون خیزش ماه ژانویه شرکت نکرده است. این نبود اطمینان، درها را برای انتقال قدرت شامل شکل‌گیری رقابت میان بازیگران منطقه ای باز می‌کند. دراین میان، ایران به این نتیجه رسیده که فرصت‌هایش در آسیای مرکزی افزایش یافته است، زیرا در نبود روسیه و آمریکا، یکی از معدود کشورهایی است که می‌تواند جایگزینِ‌ِ چین باشد.
فرصت‌های خلاء قدرت در آسیای مرکزی برای ایران
- پر کردن خلاء قدرت: ایران می‌تواند از خلاء قدرت در آسیای مرکزی استفاده کند و اولویت‌های خود را به اجرا بگذارد. این اولویت‌ها شامل مقابله با تحریم‌ها از راه ایجاد مناسبات تجاری جدید، اطمینان از مقابله با تهدیدهای خارجی و گسترش نفوذ است. ایران در اقتصاد مقاومتی خود به دنبال گسترش تجارت با همسایگان شرقی برای مقابله با فشارهای کشورهای غربی است.
- افغانستان: جمهوری اسلامی ایران هم مانند بسیاری از دولت‌های دیگر جهان از به رسمیت شناختن دولت طالبان امتناع کرده است. با این وجود، تجارت ایران با افغانستان که دارای چندین مسیر زمینی به سمت آسیای مرکزی است تقریبا با حجم 2.9 میلیارد دلار در سال همچنان ادامه دارد. از طرف دیگر، ایران در حال گفتگو با طالبان بر سر احیای یک طرح ریلی است که در آغاز، هرات را به خواف در شمال شرق ایران وصل می‌کند، اما پس از آن گسترش می‌یابد تا پنج کشور آسیای مرکزی را به هم متصل کند. این طرح از آن جهت اهمیت بیشتری یافته است که تحریم‌های آمریکا و اروپا ضد مسکو، امیدهای روسیه، ایران و هند برای ساخت کوریدور حمل و نقل شمال-جنوب که هند را از طریق بندرهای ایران به افغانستان، آسیای میانه، روسیه و اروپا متصل می‌کند، ناامید کرده است. پیش از حمله روسیه به اوکراین، ایرانی‌ها و هندی‌ها از این کوریدور به عنوان جایگزین مناسبی برای کانال سوئز مصر و متممی برای ابتکار کمربند و جاده چین یاد می‌کردند.
- مسیر دسترسی آسیای مرکزی به دریا: رشد اقتصادی آسیای مرکزی به عنوان منطقه‌ای محصور در خشکی به دسترسی آن به بنادر کشورهای همسایه بستگی دارد. بنادر ایران، از همه بنادر به کشورهای آسیای مرکزی نزدیکتر هستند و می‌توانند راهی برای دسترسی این کشورها به دریا باشند. ایران هم اکنون تجارت گسترده‌ای با افغانستان دارد. در سال 2018، حجم صادرات ایران به افغانستان حدود 2 میلیارد و 900 میلیون دلار بود که بیش از دو برابرِ صادرات پاکستان به افغانستان بوده است.
- مسیر دسترسی هند به آسیای مرکزی: هند نیز در کنار ایران به تجارت با آسیای مرکزی ابراز علاقه کرده است. کالاهای هندی از راه زمینی بدون گذر از کشورهای رقیبش یعنی چین و پاکستان نمی‌تواند به آسیای مرکزی برسد. بنابراین هند به استفاده از بندر چابهارِ ایران به عنوان مسیر جایگزین روی آورده است. نخستین مرحله این همکاری سال 2017 با سرمایه‌گذاری 500 میلیون دلاری هند در این بندر آغاز شد. هند همچنین جاده‌ای ساخت که بندر چابهار را به افغانستان متصل و مسیر تجاری با ازبکستان را فعال می‌کند.
- همکاری با تاجیکستان: ایران و تاجیکستان که کشورهایی هم‌زبان هستند، معمولا پروژه‌های زیرساختی مشترک انجام می‌دهد. ایران در یک پروژه ساخت و سازی چند میلیارد دلاری، تونل انزاب (تونل استقلال) را ساخت که طول مسیر میان دوشنبه، پایتخت تاجیکستان با خجند، دومین شهر بزرگ این کشور را بسیار کاهش داده است. در همین حال، ایران همکاری‌های نظامی و امنیتی خود را با کشورهای آسیای میانه افزایش داد. سال گذشته ایران و تاجیکستان یک کمیته نظامی مشترک تشکیل دادند که بر روی مبارزه با تروریسم تمرکز خواهد داشت. علاوه بر این، همسایگان افغانستان یعنی چین، روسیه، پاکستان، تاجیکستان و ازبکستان در ماه اکتبر در تهران گردهم آمدند تا درباره مهار پیامدهای امنیتی تسلط طالبان بر کابل گفتگو کنند.
- همکاری با ازبکستان: ایران با ازبکستان هم روابط تجاری ایجاد کرده است. با وجود اعمال تحریم‌ها از سوی دولت ترامپ، حجم تجارت میان ایران و ازبکستان در 2018 چهل درصد افزایش یافت. در ماه ژانویه هم ازبکستان و ایران توافق تجاری درباره دسترسی ازبکستان به بندر چابهار امضا کردند.
در چنین فضایی به ویژه اگر با احیای توافق هسته‌ای 2015 تحریم‌های آمریکا ضد تهران لغو شود، ایران می‌تواند پیشنهادهای بهتری برای کشورهای آسیای مرکزی که در خشکی محصور شده‌اند، داشته باشد. در این زمینه باید توجه داشت که منفعت ایران در حفظ ثبات منطقه آسیای مرکزی است.
موانع همکاری ایران و آسیای مرکزی
- تحریم‌ها: نخستین مانع برای همکاری اقتصادی ایران با آسیای مرکزی و شرق آسیا، تحریم‌های آمریکاست.
- تفاوت در رویکردها: مانع دیگر برای گسترش همکاری‌ها به ویژه در بخش سیاسی و امنیتی در این منطقه، تفاوت هویتی نظام‌های حاکم است.
- ثبات افغانستان: افغانستان برای گسترش نفوذ ایران در آسیای مرکزی دارای اهمیت زیادی است اما در این راه با موانعی مواجه است. تهران باید نخست روابطی با ثبات با طالبان برقرار کند که با توجه به ساختار طالبان و شاخه‌های مختلف آن، دشوار است.
- طرح آمریکا برای مقابله با ایران: آمریکا هم ممکن است برای مقابله با ایران و جلوگیری از بی تاثیر شدن تحریم‌ها به دنبال مشارکت در سازمان کشورهای ترکی شامل کشورهای آسیای مرکزی به جز تاجیکستان به همراه آذربایجان و ترکیه باشد تا از این راه با ایران مقابله کند.
نتیجه گیری
با وجود آنکه ایران می‌خواهد از وضعیت پیش آمده بر اثر جنگ اوکراین بهره بگیرد، در عین حال قصد دارد روابط خوب خود را با مسکو حفظ کند، حتی اگر توافق هسته‌ای احیا و تحریم‌های آمریکا لغو شود. از سوی دیگر، اگر جو بایدن، رئیس جمهور آمریکا، در انتخابات میان دوره‌ای امسال اکثریت کنگره را از دست بدهد، یا یک جمهوری‌خواه، احتمالا ترامپ، در انتخابات ریاست جمهوری سال 2024 به پیروزی دست یابد، ایران هیچ تضمینی ندارد که برجام به قوت خود باقی بماند. بنابر این برای ایران بسیار منطقی است که در آسیای میانه مانور دهد. با این حال این کار خوشایند برخی بازیگران نیست. از این رو، ایران باید اطمینان یابد که این روند به بسته شدن هیچ دری نمی‌انجامد.
