راهبرد معاصر؛ سلسله تحولات دو هفته گذشته حاکی از افزایش تماس‌های دیپلماتیک میان بازیگران مؤثر در مناقشه میان ایروان و باکو و تلاش برای تکمیل کریدور جنجالی زنگزور است. در حالی که جمهوری آذربایجان در قالب عملیات مبارزه با تروریسم اقدام به پاکسازی منطقه قره‌باغ از حضور نیروهای ارمنی کرد؛ بسیاری از کارشناسان از احتمال خیز این کشور برای حمله استان سیونیک و بازگشایی کریدور زنگزور سخن به میان آورده اند.
در سوی مقابل، تهران به عنوان یکی از مخالفان اصلی شکل‌گیری این مسیر و از بین رفتن مرزهای بین‌المللی، علاوه بر اعلام حمایت از عملیات باکو در خاک قانونی خود، خواستار حفظ حقوق ارامنه و ازسرگیری مذاکرات سیاسی برای حل‌وفصل نهایی این مناقشه ژئوپلیتیکی- کریدوری شد. در چنین شرایطی سران ترکیه و جمهوری آذربایجان با تأکید بر تکمیل مسیر ارتباطی میان جمهوری آذربایجان- نخجوان، خواستار مشارکت ایران در این طرح اقتصادی شدند.
انفجار مین در منطقه خوجاوند و کشته شدن هفت نفر از سربازان ارتش جمهوری آذربایجان بهانه آغاز عملیات باکو در ماه گذشته بود. در بیانیه ارتش جمهوری آذربایجان این عملیات نظامی با هدف پیشگیری و مقابله با اقدامات ضدتروریستی محلی عنوان شد. تنها چند ساعت پس از آغاز درگیری‌ها آسمان جمهوری آذربایجان بر روی هواپیماهای ارمنی بسته شد و تبادل آتش میان دو طرف به بالاترین سطح خود رسید. در حملات ترکیبی باکو آسیب جدی به نیروهای ارمنی باقی مانده در منطقه وارد و زمینه آغاز مذکرات سیاسی در منطقه تسهیل شد.
پس از دستگیری ساموئل شاهرامانیان، رئیس منطقه خودخوانده آرتساخ از سوی نیروهای امنیتی باکو، مقام های این دولت محلی از انحلال و پایان کار آن خبر دادند. پس از اتمام این عملیات نوع آرایش نظامی و اظهارات مقام های ترکی- آذری از برنامه‌ریزی محور تورانی بر کنترل کریدور زنگزور در جنوب ارمنستان خبر می‌داد.
در چنین شرایطی ارسال سیگنال‌های هشدار آمیز از سوی تهران و سپس توافقات نظامی- امنیتی جدید میان پاریس و ایروان موجب تجدیدنظر ترک‌ها در سیاست‌های تهاجمی در پرونده زنگزور شد. دقیقاً در چنین شرایطی رجب طیب اردوغان، رئیس جمهور ترکیه با عقب‌نشینی از اظهارنظرهای قبلی خود اعلام کرد، اگر ایروان اجازه بازگشایی کریدور را ندهد، ترک‌ها این پروژه را با ایران ادامه خواهند داد.
هدف اصلی دولت محافظه‌کار اردوغان افزایش نرخ رشد اقتصادی در این کشور با تمرکز بر تکمیل مسیرهای کریدور زمینی- ریلی- بندری- هوایی برای اتصال میان قاره آسیا به اروپا و آفریقاست. عبور مسیر آهنی یا کریدور میانی از آسیای مرکزی به سمت قفقاز جنوبی، زمینه اتصال چین را به بازارهای اروپایی در سریع‌ترین زمان ممکن فراهم خواهد کرد.
به نظر می‌آید حلقه مفقوده این طرح ترانزیتی اتصال خاک جمهوری آذربایجان به منقطه نخجوان باشد. پیش تر بومیان این منطقه با عبور از خاک ایران به راحتی وارد بخش دیگر از خاک کشورشان می‌شدند، اما جنگ دوم قره‌باغ و پیروزی باکو موجب چشم دوختن این جمهوری به خاک ارمنستان و برنامه‌ریزی برای ایجاد خاک زنگزور شد.
تهران معتقد است، پس از الحاق مجدد سرزمین‌های قره‌باغ به باکو دیگر هیچ جنگی در منطقه قابل قبول نیست. در چنین شرایطی انتخاب گزینه دیپلماسی میان کشورهای منطقه علاوه بر کمک به حل‌وفصل مسالمت آمیز مناقشه، جلوی افزایش نقش آفرینی بازیگران فرامنطقه‌ای را مسدود خواهد کرد.
هم‌اکنون آمریکا، اتحادیه اروپا، فرانسه، و نیز رژیم صهیونیستی با سوءاستفاده از شرایط جاری در منطقه سعی می کنند به طرف های منازعه نزدیک شوند و پایگاه نفوذ خود را در این منطقه گسترش دهند. موافقت نیکول پاشینیان با برگزاری نشست 3+3 در تهران نشان دهنده تغییر مسیر تحولات منطقه به سمت گفت و گو و همکاری چندجانبه است. پیش تر الهام علی‌اف نیز از برگزاری نشست منطقه‌ای استقبال کرده بود.
تهران در کنار روسیه و ترکیه ازجمله بازیگران مهم و تأثیرگذار در بحران قره‌باغ است. از ابتدای شکل‌گیری این بحران تاریخی، تهران طبق قطعنامه‌های 882، 853، 874 و 884 شورای امنیت سازمان ملل متحد از حق قانونی باکو بر بازپس‌گیری سرزمین‌های قره‌باغ دفاع کرده است. در جنگ نخست قره‌باغ، هنگامی که روسیه حامی ایروان بود و ترکیه تنها در جایگاه تماشاگر قرار داشت، جمهوری اسلامی ایران با کمک مستشاری جلوی پیشروی طرف ارمنی و سقوط حکومت آذری در منطقه را گرفت.
با وجود این، در 15 سال اخیر هیئت حاکمه باکو تصمیم گرفتند با گسترش روابط راهبردی با ترکیه و رژیم صهیونیستی به محلی برای فعالیت‌های ضدایرانی و قوم‌گرایانه در منطقه بدل شوند. در سال‌های اخیر و پس از پیروزی آذری‌ها در جنگ 44 روزه قره‌باغ این موضع تهاجمی افزایش یافته است. دستگیری شیعیان، ایجاد امکان خرابکاری برای عناصر موساد در عمق خاک ایران، تولید محتواهای سیاسی-رسانه ای توهین آمیز علیه مرجعیت دینی و حادثه مشکوک تروریستی علیه سفارت جمهوری آذربایجان در تهران نشان دهنده روابط تیره دو کشور در ماه‌های اخیر بوده است.
با وجود رویکرد گاهی خصمانه دولت آذربایجان علیه تهران، ایران همواره بر حق این کشور برای بازپس گیری زمین‌های تصرف شده از سوی ارمنستان تأکید کرده است. خط قرمز ایران در منطقه قفقاز جنوبی حفظ حقوق ارامنه، تغییر نیافتن مرزهای بین‌المللی و همکاری مشترک کریدوری میان کشورهای منطقه بوده است. سفر هفته گذشته وزیر راه و شهرسازی کشورمان به باکو و توافق بر سر ایجاد مسیر جاده‌ای- ریلی «راهگذر ارس» برای انصال جمهوری آذربایجان و نخجوان میان دو طرف در این راستا بوده است.
بهره سخن
دیدار آیت‌الله رئیسی، رئیس جمهور کشورمان با خلف خلف‌اف، دستیار رئیس جمهور آذربایجان در امور روابط تهران- باکو و آرمن گریگوریان، دبیر شورای عالی امنیت ملی ارمنستان نشان دهنده افزایش نقش مثبت ایران برای کنترل تنش‌ها در منطقه و حرکت به سمت ایجاد سازوکار مشترک میان بازیگران ذی‌نفع در حوزه قفقاز جنوبی است.
پیش تر حمایت قاطع آنکارا و تل‌آویو از باکو و افزایش ارتباطات امنیتی میان ایروان با واشنگتن و پاریس موجب افزایش احتمال درگیری در منطقه شده بود. حال با ورود فعال ایران در این بحران ژئوپلیتیکی به نظر می‌آید بازیگر «صلح ساز» و موازنه بخش در منطقه قفقاز جنوبی جمهوری اسلامی ایران باشد.
