تجارت ایران-روسیه مبتنی بر قرارداد ۲۰ ساله؛ از سرزمینهای شمالی تا اتحادیه اوراسیا

امروزه تقریبا اکثر کشورها به دنبال پبوستن به اتحادیه‌ها و پیمان‌های اقتصادی دوجانبه و چندجانبه هستند تا بتواند با تسهیم مزایای خود با طرف مقابل، به نتیجه برد-برد برسند. از همین روی در سال‌های اخیر ایران علاقمند پیوستن به موافقتنامه تجارت آزاد با کشورهای اتحادیه اقتصادی اوراسیا بود که موافقتنامه موقت تشکیل منطقه تجارت آزاد بین جمهوری اسلامی ایران و اتحادیه اقتصادی اوراسیا در اردیبهشت ۱۳۹۷ به امضای طرفین رسید.

اتحادیه اقتصادی اوراسیا، اتحادیه اقتصادی بین المللی تشکیل شده از اول ژانویه ۲۰۱۵ بر اساس اتحادیه گمرکی و فضای اقتصادی متحده (بازار مشترک) است. در حال حاضر روسیه، ارمنستان، بلاروس، قزاقستان و قرقیزستان عضو اتحادیه اقتصادی اوراسیا هستند روسیه از سال ۲۰۱۸ رئیس دوره ای اتحادیه اقتصادی اوراسیا است. از همین روی پیوستن ایران به بازار ۳۰۰ میلیارد دلاری به عنوان یک فرصت تلقی می‌شود که البته به نظر می‌رسد تا امروز نتوانسته از توان و ظرفیت این بازار استفاده کند.

این اتحادیه حدود ۱۵ درصد از خشکی جهان، ۲.۴ درصد از جمعیت جهان و ۲.۲ درصد از تولید ناخالص داخلی یا (GDP) جهان را تشکیل می‌دهد و بر اساس توافق ایران و اتحادیه، حدود ۸۴۰ قلم کالا مشمول تعرفه ترجیحی می‌شوند، یعنی تعرفه برخی کالاها کاهش یا لغو می‌شود. بنابراین در شرایط تحریم‌های آمریکا، کشورهای اوراسیا پتانسیل بسیار خوبی برای تجارت دارند و ما باید از این ظرفیت برای تقویت صادرات و واردات کالاهای مورد نیاز خود استفاده کنیم.

نگاهی به آمار
براساس داده های منتشر شده از سوی گمرک ایران، تجارت کشورمان با اعضای اتحادیه اقتصادی اوراسیا از ابتدای سال تا پایان آبان، از لحاظ وزنی ۴۲ درصد و ازلحاظ ارزش ۷۳ درصد رشد داشته است. در این بازه زمانی هشت میلیون و ۵۶۶ هزار و ۱۸ تن کالا به ارزش سه میلیارد و ۶۲۶ میلیون و ۲۶۲ هزار و ۴۵۲ دلار، بین ایران و پنج عضو اتحادیه اقتصادی اوراسیا در هشت ماه نخست امسال تبادل شد.

در این مدت صادرات ایران به اوراسیا ۷۶۳ میلیون و ۶۳۹ هزار و ۱۴۹ دلار بوده است که نسبت به هشت ماهه سال ۹۹ تغییری در وزن نداشته اما در ارزش کالای صادر شده ۱۸ درصد رشد داشته است. همچنین ۶میلیون و ۷۲۶ هزار و ۸۴۶ تن کالا به ارزش دو میلیارد و ۸۶۲ میلیون و ۶۲۳ هزار و ۳۰۳ دلار از مبدا کشورهای عضو اتحادیه اقتصادی اوراسیا به ایران کالا فروخته، که این میزان واردات نسبت به مدت مشابه ۶۶درصد در وزن و ۹۸ درصد در ارزش بیشتر از مدت مشابه سال قبل بوده است. در میان کشورهای اتحادیه اوراسیا نیز روسیه در راس شریک تجاری ایران قرار دارد.

امضای توافقنامه تجارت آزاد بین ایران و اتحادیه اوراسیا زمینه را برای گسترش روابط تجاری بین دو طرف فراهم کرده است. EAEU شامل ارمنستان، بلاروس، قزاقستان، قرقیزستان و روسیه است و در فضای جغرافیایی بین چین و اتحادیه اروپا قرار دارد. از نگاه اقتصادسیاسی پیوستن ایران به پیمان اقتصادی اوراسیا یا شانگهای و همکاری اقتصادی ۲۵ و ۲۰ ساله با چین و روسیه را می‌توان در یک راستا تفسیر کرد. در واقع پس از امضای یک معاهده راهبردی ۲۵ ساله با چین و آماده شدن برای انجام معامله‌ای مشابه با روسیه در کوتاه مدت، الحاق ایران به سازمان همکاری شانگهای و اتحادیه اوراسیا می‌تواند حرکت تعیین کننده در گرایش عمیق تهران به شرق تلقی شود.

ظرفیت‌های مغفول مانده
به گفته برخی از کارشناسان ایران با ایجاد زیرساخت‌های مورد نیاز در بخش‌های بانکی، بیمه، گمرک و حمل‌ونقل، ارزش مبادلات تجاری ایران و اوراسیا را به بیش از ۳۰ میلیارد دلار افزایش دهد. همچنین ایران در حال ایجاد کریدور حمل و نقل بین المللی شمال-جنوب است که کشور را از طریق مسیرهای کشتیرانی به غرب هند، از غرب به اروپا و از شمال به آذربایجان و روسیه متصل می کند.

کریدور خلیج فارس-دریای سیاه از خلیج فارس به سمت جنوب ایران آغاز می‌شود، به سمت شمال کشور می‌رود و سپس به ارمنستان و آذربایجان ادامه می‌یابد و از آنجا به بندر پوتی و باتومی گرجستان در دریای سیاه می رسد. همچنین بنادر بلغارستان نیز از طریق کشتی‌های رول‌آن/رول آف که برای رساندن کامیون‌ها به یونان استفاده می‌شوند، نقش دارند. کامیون‌هایی که عازم ایتالیا می‌شوند نیز می‌توانند با استفاده از این نوع کشتی‌ها از بنادر جنوبی یونان حرکت کنند. ایران، ارمنستان، آذربایجان، گرجستان، بلغارستان، یونان و اوکراین همه بر سر پیش نویس بیانیه‌ای برای ادامه توافق کرده‌اند.

یا کریدور هفت هزار و ۲۰۰ کیلومتری شمال- جنوب در ایران امکان ترانزیت ریلی کالا از هند و کشورهای خلیج فارس به جمهوری آذربایجان، روسیه و شرق و شمال اروپا را فراهم می‌کند. ایجاد کریدور ریلی شمال – جنوب از حدود ۱۵ سال قبل مورد توافق جمهوری اسلامی ایران، روسیه و هندوستان بود و بعدها کشورهای دیگر منطقه نظیر جمهوری آذربایجان از تکمیل آن استقبال کردند. در مجموع با استفاده از راه‌های بین المللی می‌توان میزان مبادلات اقتصادی را افزایش داد.

روسیه و اوراسیا
روسیه بزرگترین و قدرتمندترین کشوری است که پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی به وجود آمد. این کشور در چند دهه اخیر تلاش‌های زیادی برای ایجاد منطقه گرایی و ترتیبات منطقه‌ای در جمهوری‌های شوروی سابق انجام داده است که یکی از نتایج آن ایجاد اتحادیه اقتصادی اوراسیا (EEU) است.

در روزهای اخیر دوباره بحث همکاری های ۲۰ ساله ایران و روسیه در کانون توجهات است، به ویژه سفر امروز ابراهیم رییسی به این مباحث دامن زده است هرچند که به گفته مقامات ایران قرار نیست در این سفر در مورد توافق ۲۰ ساله توافقی صورت بگیرد اما می‌تواند موجب تقویت گرههای اقتصادی دو کشور شده و راه را برای عضویت دائمی ایران در اتحادیه اوراسیا باز کند.

در میان کشورهای توافق تجاری با اتحادیه اقتصادی اوراسیا (EAEU) روسیه جایگاه و نفوذ ویژه اقتصادی و سیاسی دارد و به عنوان بزرگترین بازار آن شناخته می‌شود. با این وجود تا امروز مسکو و تهران نتوانسته از ظرفیت یکدیگر استفاده کنند و در بهترین حالت میزان مبادلات دوجانبه به ۲.۵ میلیارد دلار رسیده است که در مقایسه با میازن سایر کشورها بسیار ناچیز است که برای اثبات آن لازم است داده‌های رسمی واکاوی شود.

براساس داده های منتشر شده از سوی سرویس گمرک فدرال روسیه (FCS) در ده ماهه اول سال ۲۰۲۱، کل صادرات روسیه به ۳۸۸.۴ میلیارد دلار رسیده است که افزایش ۴۲.۸ درصدی نسبت به سال ۲۰۲۰ را نشان می‌دهد. بر این اساس پنج شریک تجاری برتر روسیه در مجموع ۸۶.۹ درصد از کل تجارت این کشور را در بازه زمانی ژانویه تا اکتبر سال گذشته تشکیل می‌دادند که به ترتیب عبارتند از چین (۱۱۲.۴ میلیارد دلار)، آلمان (۴۶.۱ میلیارد دلار)، هلند (۳۷ میلیارد دلار)، ایالات متحده (۲۸.۸ میلیارد دلار) وترکیه (۲۵.۷ میلیارد دلار).

همچنین حدود ۱۳ درصد از صادرات روسیه به کشورهای CIS، عمدتاً بلاروس و قزاقستان به ترتیب با ۱۳.۴ میلیارد دلار و ۱۱.۴ میلیارد دلار بوده است. منابع اصلی صادرات روسیه به CIS مواد خام، سوخت و مواد غذایی است. بیش از نیمی از صادرات روسیه یعنی ۵۳.۸ درصد، معمولاً محصولات سوخت و انرژی است که ارزش صادرات آنها نسبت به مدت مشابه سال گذشته ۵۱ درصد افزایش یافته است.

امروزه تقریبا اکثر کشورها به دنبال پبوستن به اتحادیه‌ها و پیمان‌های اقتصادی دوجانبه و چندجانبه هستند تا بتواند با تسهیم مزایای خود با طرف مقابل، به نتیجه برد-برد برسند. از همین روی در سال‌های اخیر ایران علاقمند به پیوستن به اتحادیه پیوستن ایران به موافقتنامه تجارت آزاد با کشورهای اتحادیه اقتصادی اوراسیا بود که موافقتنامه موقت تشکیل منطقه تجارت آزاد بین جمهوری اسلامی ایران و اتحادیه اقتصادی اوراسیا در اردیبهشت ۱۳۹۷ به امضای طرفین رسید.

اتحادیه اقتصادی اوراسیا، اتحادیه اقتصادی بین المللی تشکیل شده از اول ژانویه ۲۰۱۵ بر اساس اتحادیه گمرکی و فضای اقتصادی متحده (بازار مشترک) است. در حال حاضر روسیه، ارمنستان، بلاروس، قزاقستان و قرقیزستان عضو اتحادیه اقتصادی اوراسیا هستند روسیه از سال ۲۰۱۸ رئیس دوره ای اتحادیه اقتصادی اوراسیا است. از همین روی پیوستن ایران به بازار ۳۰۰ میلیارد دلاری به عنوان یک فرصت تلقی می‌شود که البته به نظر می‌رسد تا امروز نتوانسته از توان و ظرفیت این بازار استفاده کند.

اتحادیه اقتصادی اوراسیا حدود ۱۵ درصد از خشکی جهان، ۲.۴ درصد از جمعیت جهان و ۲.۲ درصد از تولید ناخالص داخلی یا (GDP) جهان را تشکیل می‌دهد و بر اساس توافق ایران و این اتحادیه، حدود ۸۴۰ قلم کالا مشمول تعرفه ترجیحی می‌شوند، یعنی تعرفه برخی کالاها کاهش یا لغو می‌شود. بنابراین در شرایط تحریم‌های آمریکا، کشورهای اوراسیا پتانسیل بسیار خوبی برای تجارت دارند و ما باید از این ظرفیت برای تقویت صادرات و واردات کالاهای مورد نیاز خود استفاده کنیم.

نتیجه برد-برد
همانطور که در بالا اشاره شد پیوستن ایران به اوراسیا موجب کاهش تاثیرات منفی تحریم‌ها بر ایران می‌شود در مقابل برخی از مفسران روسی معتقد بودند که این یک پیروزی تاریخی در شکستن تلاش‌های غرب برای محدود کردن فشار روسیه به دریاهای جنوبی خواهد بود. برخی دیگر بر این باورند که بنادر ایران فرصت‌های اقتصادی برای صادرات راحت‌تر کالاهای اوراسیا به سایر نقاط جهان را به ارمغان می‌آورد. بنابراین چنین تحولاتی می‌تواند رقابت ژئوپلیتیکی را در منطقه دریای خزر و خلیج فارس افزایش دهد.

همچنین، برخی معتقدند زمانی که ایران یکی از اعضای EAEU است، در نهایت به دنبال تسلیحات پیشرفته روسیه مانند موشک‌های زمین به هوای اس-۴۰۰ و حتی جت‌های پیشرفته سوخوی SU-۳۰ باشد. با توجه به این که اوراسیا یک اتحاد نظامی مانند CSTO نیست، روابط اقتصادی نزدیک تر می‌تواند منجر به بهبود روابط سیاسی شده و در نهایت دری را به روی توافق نظامی باز کند.

ویژگی خاص EAEU این است که بخشی از چشم انداز روسیه از دنیای چندقطبی است که در آن یکی از نقش‌های کلیدی را ایفا می‌کند. برای سالیان متمادی، سیاستمداران روسی بارها از نظم جهانی به رهبری ایالات متحده انتقاد و استدلال کردند که جهان تک قطبی واقعیت را منعکس نمی‌کند. در مقابل، مسکو چندقطبی رو به رشد را مطرح کرد، یا چیزی که اغلب از آن به عنوان چندقطبی یاد می‌شود. این اصطلاح در مفهوم سیاست خارجی روسیه در سال ۲۰۱۳ ظاهر و پیشنهاد شد که روابط بین‌الملل در حال تغییر و انتقال به یک سیستم چند قطبی است. اتحادیه‌هایی مانند EAEU که بر فضای شوروی سابق متمرکز شده‌اند، به عنوان پایه‌هایی برای ساخت یک قطب منطقه‌ای به رهبری روسیه در نظر گرفته می‌شوند.

عضویت دائم ایران در اوراسیا
EAEU به سرعت در حال تبدیل شدن به یک شریک تجاری آزاد جذاب برای کشورهایی از تمام نقاط جهان از جمله، ویتنام، آرژانتین، مصر، هند است. در این راستا گام‌های بلندپروازانه‌تر ایران و روسیه در چارچوب این اتحادیه با عضویت کامل ایران در آن امکان‌پذیر است. با این حال، دادن عضویت کامل به ایران در اتحادیه اقتصادی اوراسیا، پیشنهاد مخاطره آمیزی است که البته میتواند روابط مسکو با سایر کشورهای خاورمیانه و غیرخاورمیانه را تغییر دهد.