دیوید هرست، خبرنگار و تحلیلگر سیاسی در مقاله‌ای که در میدل ایست‌‌ای منتشر کرد به انتصاب وزیر امور خارجه جدید ترکیه پرداخته است. به اعتقاد او انتصاب هاکان فیدان به‌عنوان رئیس دستگاه دیپلماسی ترکیه ناشی از کارآمدی و سابقه درخشان وی در سازمان اطلاعات ملی ترکیه (میت) است. این نویسنده فیدان را شخصیتی تعریف می‌کند که قابلیت ارتقای سایت خارجی ترکیه در سطح جهانی را دارد. در ادامه متن ترجمه شده این مقاله آمده است:
ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهور روسیه فقط به اوکراین حمله نکرد تا بخشی از خط ساحلی دریای سیاه را بگیرد. بلکه او جاه‌طلب‌تر از این بود: او می‌خواست نظم جهانی را تغییر دهد و به غرب نشان دهد که دیگر همانند سابق تنها تصمیم‌گیر این عرصه نخواهد بود.
اما دنیای چندقطبی آنگونه که انتظار داشت پیش نرفت. اوکراین به یک فاجعه نظامی تبدیل شده است. روسیه در 17 ماه جنگ دست کم دو برابر یا حتی سه برابر تعداد مردانی را که ارتش شوروی در نزدیک به یک دهه جنگ در افغانستان از دست داد، از دست داده است.
پوتین همچنین نتوانسته متحدانش، یعنی چین و ایران را در کنار خود نگه دارد. اگرچه پوتین و شی جین پینگ، رئیس‌جمهور در ظاهر بر تقویت روابط تاکید می‌کنند، با این حال چین در کمک به روسیه در این زمینه محتاط بوده است. چین حداقل یک دهه از نظر نظامی با رقیب جهانی خود یعنی آمریکا فاصله دارد. تهاجم پوتین به اوکراین چین را در نقشی قرار داده که هنوز آماده ایفای آن نیست.
هدف استراتژیک اصلی چین افزایش تجارت خود با آلمان است، نه تهدید مرتب آن به سلاح هسته‌ای، کاری که حلقه نزدیک پوتین انجام می‌دهد.
دیگر متحد اصلی روسیه نیز از وضعیت فعلی چندان راضی نیست. نگاه به شمال آنقدرها که یک سال پیش به نظر می‌رسید برای تهران جذاب نیست.
در آن زمان، هیئتی از روسای شرکت‌های خودروسازی دولتی ایران از مسکو بازگشته بودند که تابلوهای بزرگ دلار در چشمانشان می‌درخشید. تحریم‌های غرب به تازگی صنعت خودروسازی روسیه را تحت تأثیر قرار داده بود و روسیه می‌خواست از تخصص ایران در زمینه مقابله با تحریم‌ها استفاده کند. روسیه هر چیزی را که ایران تولید می‌کرد می‌خرید.
این روند تغییر کرده است. با حمایت روسیه از ادعای امارات در رابطه با جزایر سه‌گانه ایران در نزدیکی تنگه هرمز، رابطه میان دو کشور تحت تاثیر قرار گرفته است.
محسن رضایی، یکی از چهره‌های سرشناس سپاه پاسداران انقلاب اسلامی در این زمینه گفت که روسیه باید موضع خود را اصلاح کند. محافظه کاران سرشناس دیگر مانند محمدجواد لاریجانی و محمد باقر قالیباف نیز واکنش نشان دادند و خواستار پاسخگویی موسکو در این زمینه شدند.
مقابله با هرج و مرج
شکاف‌های دیگری نیز در روابط روسیه و ایران وجود دارد، مانند توافقنامه اخیر «غیررسمی و نانوشته» میان آمریکا و ایران که به موجب آن، ایران در ازای رفع برخی تحریم‌ها، متعهد شد همکاری خود را با بازرسان بین‌المللی هسته‌ای گسترش دهد، به روسیه موشک‌های بالستیک نفروشد و حملات به پیمانکاران آمریکایی در سوریه و عراق را متوقف کند. روسیه به عنوان یکی از طرف‌های توافق هسته‌ای سال 2015، به این توافق نانوشته با تردید نگاه می‌کند.
ایران در یافته که پیمایش در نظم جدید جهانی دشوارتر از تماشای فروپاشی نظم قبلی است. اما همه قدرت‌های خاورمیانه مسیری مشابه مسیر ایران در این زمینه را دنبال نمی‌کنند. یکی از این قدرت‌ها، ترکیه است که با هرج و مرج در اطراف خود کنار می‌آید، این کشور در گذشته مرتباً با روسیه و ناتو درگیر بوده است.
رجب طیب اردوغان، رئیس جمهور ترکیه انتصابی انجام داد که می‌تواند در این زمینه بسیار مهم باشد. در حالی که همه با انتصاب تیم جدیدی از مشاوران اقتصادی و مالی به ریاست مهمت شیمشک به چرخش در سیاست پولی ترکیه اشاره می‌کردند، اردوغان انتصاب مهم دیگری را انجام داد که حائز اهمیت بسیار است.
انتصاب هاکان فیدان، رئیس سابق سازمان اطلاعات ملی ترکیه موسوم به میت، به سمت وزیر امور خارجه این کشور توجهات زیادی به خود جلب کرده است.
به عنوان یک قانون سرانگشتی در سراسر جهان، وظیفه اداره یک سازمان اطلاعاتی مختص افراد امنیتی و نظامی است. چنین پست‌هایی به قدری برای حاکمان مطلق خاورمیانه حساس هستند که فقط به خانواده نزدیک، برادر بزرگتر یا پسر پادشاه داده می‌شوند.
فیدان این قانون را شکسته است. او یک دانشمند علوم سیاسی است که زیر نظر نورمن استون، مورخ و آکادمیک اسکاتلندی آموزش دیده است. او یک فرد نظامی نیست، اگرچه در ارتش خدمت کرده است.
وی یک روشنفکر است نه یک اوباش. او کتاب می‌خواند، که بیش از آن چیزی است که برای چند رئیس جمهور اخیر ایالات متحده آمریکا می‌توان گفت. زبان انگلیسی او به اندازه کنجکاوی فکریش، روان و گسترده است. فیدان همانقدر که درباره چشم اندازهای ضعیف استقلال اسکاتلند مطلع است، به همان اندازه به الهیات اسلامی مسلط است.
به همین دلایل، انتصاب فیدان به عنوان رئیس سازمان اطلاعات ملی ترکیه در سال 2010 با سوء ظن بسیاری از سوی نهادهای امنیتی ترکیه روبرو شد. او یکی از آنها نبود. برای این کار خیلی جوان بود. آنها معتقد بودند که وی دوام نمی‌آورد. این انتقاد فقط از جانب آنها نبود: ایهود باراک، وزیر جنگ وقت اسرائیل، فیدان را «دوست ایران» توصیف کرد و گفت که اسرار مشترک اسرائیل با ترکیه «ممکن است در چند ماه آینده برای ایران آشکار شود.»
آخرین سنگر
قبل از اینکه هاکان فیدان زمام امور را به دست گیرد، میت مانند سایر مؤسسات ترکیه رویکردی عمدتا داخلی داشت. جالب آنجا بود که این سازمان نام معشوقه‌های هر وزیر و نماینده مجلس را می‌دانست، اما نام رئیس اطلاعات ارتش سوریه را نه.
فیدان که در آن زمان دستیار معاون وزیر در دفتر نخست وزیری بود، قبل از پیوستن به میت، به مذاکرات محرمانه با حزب کارگران کردستان (پ‌ک‌ک) در نروژ پیوست. پ‌ک‌ک مکالمه را ضبط کرد و زمانی که یکی از اعضای پ‌ک‌ک توسط پلیس بلژیک دستگیر شد. آنها آن نوار را به همتایان خود در ترکیه که تحت کنترل گولنیست‌ها بودند، منتقل و آن را فاش کردند.
گولنیست‌ها به بخش‌های بزرگی از دولت ترکیه نفوذ کرده بودند: نیروی پلیس، قوه قضاییه و بخش بزرگی از رسانه‌ها. آنها دانشگاه‌های خود و شبکه‌ای از مدارس خصوصی داشتند. میت آخرین سنگر درون تشکیلات امنیتی بود که گولنیست‌ها هنوز نتوانسته بودند به آن نفوذ کنند.
گولنیست‌ها، از رمضان آکیورک که چندین سال قبل به عنوان رئیس اطلاعات پلیس منصوب شده بود، برای تصدی پست رئیس میت در سال 2010 حمایت می‌کردند و بر دولت فشار می‌آوردند. کارشناسان و نشریات گولنیست خط ایهود باراک را تکرار کردند که فیدان طرفدار ایران است.
اما اردوغان مصمم بود، اگرچه هنوز جدایی از گولنیست‌ها رخ نداده بود. آکیورک بعداً متهم شد که چشم خود را بر ترور هرانت دینک، روزنامه‌نگار و روشنفکر ترک ارمنی و شنود غیرقانونی روشنفکران و سیاستمداران بسته بود. او در پرونده دینک به حبس ابد محکوم شد.
گولنیست‌ها یک بار دیگر برای سرنگونی فیدان تلاش کردند. دفتر او در مقر قدیمی میت در آنکارا اولین دفتر دولتی بود که در کودتای نظامی نافرجام در سال 2016 توسط هلیکوپتر بمباران شد. برای ساعت‌ها همه فکر می‌کردند فیدان مرده است.
فیدان همیشه شیفته رابطه اطلاعات و سیاست خارجی بوده است که موضوع پایان نامه کارشناسی ارشد او بود. این پایان‌نامه که در سال 1999 تکمیل شد، امروز تا حدودی طعنه آمیز در نظر گرفته می‌شود، زیرا فیدان از سیا و MI6 به عنوان مدل‌هایی استفاده کرده بود که اطلاعات ترکیه باید حول آنها جهت‌گیری کند.
این زمانی بود که قدرت آمریکا در اوج خود بود. برنده جنگ سرد به عنوان رهبر بلامنازع نظامی و اقتصادی جهان مورد ستایش قرار گرفته بود.
نهادسازی
آمریکا دو دهه پس از آن جنگ علیه تروریسم را در افغانستان، عراق، یمن، سوریه و لیبی و اکنون در اوکراین ایجاد کرد. همه آنها شکست‌های عمده اطلاعاتی غرب و سیاست خارجی هستند. پس از فروپاشی شوروی، ایالات متحده آمریکا واقعاً فکر می‌کرد که می‌تواند کشورها را به میل خود شکسته و بازسازی کند.
اما چیزی که فیدان را در مورد سرویس‌های اطلاعاتی آمریکا و انگلیس جلب کرد، نحوه سازماندهی و تعبیه آنها به عنوان نهاد بود. این یک نگرانی بسیار در ترکیه است، زیرا این کشور با نبود نهادسازی گرفتار شده بود. هاکان فیدان می‌خواست آن را تغییر دهد و به دنبال بازسازی میت ترکیه و تغییر آن به یک موسسه حرفه‌ای و قابل اعتماد بود.
او همین کار را با آژانس کمک رسانی ترکیه انجام داد. فیدان از این آژانس به عنوان ابزاری برای گسترش نفوذ ترکیه در بالکان، در زمانی که دیگ جنگ‌های قومی هنوز داغ بود، استفاده کرد.
فیدان در 13 سال گذشته میت را کاملا بازسازی کرده است. او آن را به عنوان سازمانی که در حال تکامل و سازگاری با تهدیدات جدید است، شکل داد. او یک بخش اختصاصی برای تجزیه و تحلیل استراتژیک و یک بخش اختصاصی دیگر برای جنگ سایبری ایجاد کرد. فیدان به میت ماهیت غیرسیاسی بخشید.
یک سرویس اطلاعاتی غیر حزبی از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. اگر کمال قلیچداراوغلو، نامزد مورد نظر جو بایدن در انتخابات ریاست جمهوری پیروز می‌شد، میت به همراه سه وزارتخانه دیگر به اومیت اوزداغ، رهبر راست افراطی حزب پیروزی داده می‌شد. این ماده یک توافق محرمانه بود که قلیچ‌دار اوغلو به تازگی آن را فاش کرد.
فیدان یک سیاستمدار نیست، اگرچه رابطه او با اردوغان نزدیک است. فیدان به ویژه زمانی که اطرافیان اردوغان – مانند احمد داود اوغلو، نخست وزیر سابق – برای پیوستن به مخالفان صف کشیدند، به اردوغان وفادار ماند.
کلید فیدان این است که او خود را نه تنها خدمتگزار دولت، بلکه به عنوان نگهبان آن می‌داند. حتی قبل از اینکه او به وزارت خارجه برود، میت پرونده‌های مهمی از مناطق درگیری را برعهده داشت. این سازمان بود که پیروزی آذربایجان را در آخرین نبرد با ارمنستان تضمین کرد. همچنین بر عملیات ترکیه علیه گروه واگنر و ژنرال خلیفه حفتر در لیبی نظارت کرد. این سازمان در توافق غلات دریای سیاه میان اوکراین و روسیه، که اکنون از بین رفته، و مبادله زندانیان نقش پررنگی داشت.
میت ترکیه در دوران تصدی هاکان فیدان دشمنان زیادی برای خود ایجاد کرد. سازمان‌های اطلاعاتی رقیب رقابت را دوست ندارند، به ویژه اینکه اگر بدانند طرف مقابل قابلیت بالایی دارد.
در مورد انتصاب فیدان به عنوان وزیر امور خارجه، نظرات در ایران با یک دوگانگی عمیقی روبرو شده است. عده‌ای از کارشناسان ایرانی وی را دوست اسرائیل نمی‌دانند و به خاطر همین از انتصاب وی به‌عنوان وزیر امور خارجه استقبال کرده‌اند.
عده‌ای نیز نظر کاملا متفاوتی دارند. به عقیده این افراد؛ ترکیه بین سال‌های 2010 تا 2020، تحت رهبری فیدان، استراتژی‌های امنیتی و اطلاعاتی را به کار گرفت که همه بر خلاف منافع ایران در منطقه بودند. سازمان اطلاعات ملی ترکیه حامی اصلی سازمان‌های تروریستی و جنگ طلب در شمال سوریه است و فیدان شخصیت اصلی سازمان دهنده سیاست‌های آنها بوده است.
کارشناس کنار رینگ
فیدان در دوران تصدی خود به یک متخصص در حوزه سیاست خلیج فارس تبدیل شده است. او اولین کسی بود که تماس‌های سعودی را پذیرفت و از او درخواست شد که ماجرای قتل جمال خاشقجی، روزنامه‌نگار منتقد سعودی را در کنسولگری عربستان در استانبول دفن کند.
وی اولین کسی بود که مطمئن شد نوارهای قتل در معرض دید عموم قرار می‌گیرد و اولین کسی بود که جینا هاسپل، مدیر سیا را در مورد اهمیت آنها آگاه کرد. به همین ترتیب، او اولین کسی بود که روابط ترکیه را با محمد بن سلمان، ولیعهد عربستان بازسازی کرد.
اکنون، محمد بن سلمان و محمد بن زاید، رهبر امارات با هم اختلاف دارند، اما هر دو کشور روابط گرم و رو به رشدی با ترکیه دارند. پس از بازنشستگی فیدان، همه اینها یک موضوع جالب در علوم سیاسی خواهند بود. عنوان این موضوع می‌تواند این باشد: «چگونه با دو مردی که تمام تلاش خود را برای کشتن من انجام دادند دوست شویم.»
سخت‌ترین کار فیدان پیش روی اوست. نظم جهانی قدیم در حال افول است، با این حال نظم نوین جهانی تا شکل‌گیری فاصله زیادی دارد. این وضعیت نیاز به جزئیات، هوش و توانایی گوش دادن و ارزیابی اطلاعات دارد. این به کسی نیاز دارد که برای برقراری روابط شخصی وقت گذاشته و اکنون ابزاری برای اعمال سیاست خارجی دارد. همچنین نیاز به عقلی دارد که بتواند به سیاست خارجی صدا و شکل دهد. این پارامترها را وزیر خارجه جدید ترکیه به وفور دارد.
