الوقت- گارد تهاجمی که جمهوری آذربایجان در ماههای اخیر در قبال جمهوری اسلامی گرفته بود، در برابر تحرکات دیپلماتیک ایران باز شد و امیدها را برای از سرگیری روابط گذشته زنده کرد.
حسین امیرعبداللهیان، وزیر خارجه ایران که هفته گذشته برای حضور در نشست «جنبش عدم تعهد» به باکو سفر کرده بود، در حاشیه این اجلاس بین‌المللی با مقامات ارشد آذربایجان دیدار و گفتگو کرد. امیرعبداللهیان در دیدار دو ساعته با الهام علی‌اف، رئیس جمهور آذربایجان بر سر موضوعات مهم دوجانبه‌ای و منطقه‌ای گفتگو کردند.
وزیر خارجه نتایج این دیدار را مثبت ارزیابی کرد و گفت که نتظار می‌رود نتایج این گفت‌وگوی صمیمی فصل جدیدی در روابط دو کشور دوست گشوده و دشمنان و بدخواهان را مایوس سازد. بررسی حادثه حمله به سفارت آذربایجان در تهران و توافق بر سر بازگشایی سفارتخانه‌ها در آینده نزدیک از جمله موضوعات مورد بحث بین مقامات دو کشور بود.
اما نکته اصلی این دیدار مسئله امنیت منطقه‌ای بود که در این زمینه هم مقامات باکو لحن نرم‌تری از خود نشان دادند. علی اف در این دیدار، اهمیت روابط دو کشور همسایه و مسلمان را مورد اشاره قرار داد و بر اهمیت روابط فی‌مابین خصوصاً در بخش‌های اقتصادی از جمله حوزه حمل و نقل و مسیرهای مواصلاتی تاکید کرد.
علی اف با بیان اینکه هرگز اجازه نخواهد داد از خاک این کشور تهدیدی علیه منطقه و جمهوری اسلامی صورت گیرد، تاکید کرد:«جمهوری آذربایجان به دنبال رفع انسداد کریدورهای مواصلاتی در منطقه است و به وجود مسیرهای تاریخی ایران در منطقه پایبند است».
مواضع نرم علی اف درحالی است که پیش از این، مقامات باکو به دنبال این بودند با احداث کریدور «زنگه‌زور» ژئوپلتکیت قفقاز را تغییر دهند، کریدوری که مرزهای ایران و ارمنستان را برای همیشه قطع می‌کرد. به نظر می‌رسد تحولات منطقه‌ای و جهانی، مقامات باکو را به این جمع بندی رسانده که سیاست تنش‌زایی در منطقه جواب نمی‌دهد و باید مسیر صلح و ثبات را در پیش بگیرند.
عواملی که باکو را نرم کرد
در سالهای اخیر یکی از دلایلی که مقامات باکو را به سمت اتخاذ سیاستهای نسنجیده در قره باغ کشانده بود، حمایتهای همه‌جانبه ترکیه از مواضع باکو بود که به رهبران این کشور دلگرمی می‌داد تا بتوانند برنامه‌های خود را محقق کنند.
ترکیه پیش از این به طور یکجانبه از مواضع آذربایجان در قبال ارمنستان دفاع می‌کرد اما اخیرا مقامات آنکارا سیاست خود را تغییر داده و در مسیر تنش زدایی با ارمنستان گام برمی‌دارند.
رجب طیب اردوغان، رئیس جمهور ترکیه در یکسال گذشته گفتگوهای زیادی را با مقامات ارشد ایروان داشت تا پس از سه دهه تنش، روابط گذشته را از سر بگیرند. هفته گذشته هم اردوغان و نخست وزیر ارمنستان، در مورد عادی‌سازی با هدف احیای کامل روابط دیپلماتیک و بازگشایی مرز زمینی بین دو کشور صحبت کردند. این مسئله از این منظر مهم است که در صورت عادی سازی روابط آنکارا و ایروان، دولت اردوغان هم مجبور است با انتظارات تنش آمیز باکو در مورد تحولات قره باغ فاصله بگیرد و منافع ارمنستان را هم در نظر بگیرد که با خواست باکو در تضاد است، به عبارتی، نزدیک شدن به ارمنستان، به معنی تلاش برای سوق دادن جمهوری آذربایجان به کانال دیپلماتیک است.
اردوغان که آخرین دوره ریاست جمهوری خود را سپری می‌کند، تلاش دارد روابط ترکیه را با همه جهان بهبود دهد و ادامه تنش آفرینی در قره باغ را به صلاح نمی‌داند. طرح «جهان ترک» که اردوغان دنبال تاسیس آن است، زمانی محقق خواهد شد که صلح و ثبات در منطقه حاکم باشد و ادامه سیاست تنش با ارمنستان که متصل کننده ترکیه به سایر بخش‌های این طرح جنجالی است، کاری از پیش نخواهد برد. از طرفی، اردوغان هم با توجه به نتایج متزلزل انتخابات اخیر ریاست جمهوری می‌داند که فرصت چندانی برای تحقق طرح‌هایش در منطقه وجود ندارد و لذا سعی دارد مسیر دوستی با همسایگان را ادامه دهد.
اردوغان حامی تاسیس کریدور جنجالی زنگه زور بود ولی به نظر می‌رسد دیگر از این برنامه باکو پشتیبانی نمی‌کند، و اخیرا هم در سخنانی اعلام کرد که مانع اصلی اجرای این کریدور، ایران است. ترکیه به این باور رسیده که ایران از مواضع خود در برابر این کریدور کوتاه نخواهد آمد و لذا تغییر رویه داده و توپ را به زمین باکو انداخته است تا اختلافاتش را با تهران حل کند، چرا که سیسات تنش‌زایی اردوغان در منطقه عایدی برای آنکارا نداشته است و در دولت جدید سیاست همگرایی منطقه‌ای را دنبال می‌کند. بنابراین، علی اف با چرخش مواضع ترکیه در قبال تحولات قره باغ، به این باور رسیده که دیگر نمی‌تواند روی حمایتهای این کشور برای پیشبرد برنامه‌هایش حساب باز کند.
موضع اصولی ایران جواب داد
مسئله دیگری که رهبران باکو را به عقب نشینی از سیاستهای بلندپروازنه واداشته است، موضع پایدار و اصولی جمهوری اسلامی بود که نشان داد با هر گونه تلاش برای تغییر مرزها و ژئوپلتیک منطقه مخالف است. برگزاری رزمایش‌های نیروهای مسلح ایران در نزدیکی مرزهای آذربایجان هشداری به باکو بود که تهران اجازه تغییر وضعیت تاریخی مرزهای ژئوپلتیکی منطقه که موجب برهم خوردن ثبات آن خواهد شد را نخواهد داد. باکو درحالی با هشدارهای تهران روبه‌رو شد که به این مهم وقوف داشت در صحنه میدانی، امکانی برای به اجرا گذاشتن برنامه‌های خود جهت تغییر در جغرافیای قفقاز ندارد.
با اینکه مقامات ایران همواره گفته‌اند قره باغ بخشی از خاک آذربایجان است که باید به سرزمین اصلی بازگردد اما در کنار آن منافع ملی را هم در نظر دارند، قطع مرزهای زمینی ایران و ارمنستان چیزی نیست که تهران در برابر آن مماشات به خرج دهد.
علی اف حتی پس از تشدید تنشها با ایران، به سمت همگرایی بیشتر با رژیم صهیونیستی دشمن درجه یک ایران رفت تا از قدرت صهیونیست‌ها برای تحت فشار قرار دادن همسایه جنوبی خود استفاده کند اما این حربه هم با شکست مواجه شد.
اینکه علی اف می‌گوید که اجازه نمی‌دهد از خاک آذربایجان به ایران حمله کنند، اگرچه برای نشان دادن پیابندی باکو به نگرانی‌های امنیتی مشروع تهران قدم رو به جلویی است اما جمهوری آذربایجان باید به این واقعیت برسند که سیاست تفرقه‌گرایانه و تنش‌‌آمیز رژیم صهیونیستی عایدی جز بی ثباتی نخواهد داشت و دود همکاری با این رژیم اول از همه به چشم باکو خواهد رفت.
مسئله دیگری که بر سیاست باکو در قره باغ تأثیرگذار بوده و تعدیل در گرایشات تنش افزایی در منطقه را سبب می‌شود مواضع قدرتهای فرامنطقه‌ای است که تقریبا از ارمنستان در قره باغ حمایت کردند. هند یکی از قدرتهای نوظهور است که تلاش دارد نفوذ خود را در مناطق استراتژیک جهان گسترش دهد و در سالهای اخیر در منطقه پرتنش قره باغ، نقش مهمی ایفا کرده است.
هند یکی از تامین کنندگان اصلی تسلیحات ارمنستان است که قراردادهای زیادی را با این کشور امضا کرده است. اخیرا سایت یورو ریپورتر، در گزارشی مدعی شد که به برکت فرانسه، هند قصد دارد اسلحه‌های خودکششی «تراجان» را به ایروان ارسال کند. این سلاحها معادل اسلحه‌های سزار هستند که با مشارکت شرکت فرانسوی مجتمع نظامی-صنعتی در هند تولید می‌شوند. ارسال این سلاحها به ارمنستان، می‌تواند وضعیت این کشور را در برابر باکو تقویت کرده و موازنه‌ای بین دوکشور برقرار خواهد کرد.
آذربایجان به لطف قدرت نسبی نظامی توانست قره باغ را از دست ارمنستان پس بگیرد اما اگر رهبران باکو به این جمع‌بندی برسند که ارمنستان به موازنه نظامی خواهد رسید دست از ماجراجویی خواهند کشید. بنابراین، اقدام فرانسه و هند نشان می‌دهد که قدرتهای بزرگ، سیاست حمایت از ارمنستان را دنبال می‌کنند تا اجاره ندهند آذربایجان سیاستهای جنجالی خود را به پیش ببرد.
هند پس از شروع بحران اوکراین که مرزهای روسیه به سمت اروپا بسته شد، دنبال مسیرهای جایگزین است تا بتواند کالاهای خود را به بازارهای اروپایی انتقال دهد و اخیرا با مشارکت ایران و ارمنستان، کریدور «خلیج فارس تا دریای سیاه» را در دستورکار قرار داده‌اند. کریدوری که از مرزهای ارمنستان به سمت اروپا متصل خواهد شد و بنابراین امنیت مرزهای ارمنستان برای هندی‌ها مهم است. لذا مقامات دهلی‌نو با این اقدامات به باکو پیام می‌دهند که اجازه نخواهند داد کریدور زنگه زور آذربایجان، مسیر تجاری هندی‌ها را از بین ببرد.
فرانسه با اینکه یکی از اعضای گروه مینسک درباره بحران قره باغ است اما تقریبا از مواضع ارمنستان در برابر آذربایجان دفاع کرده‌اند. غربی‌ها در ماههای اخیر هم تعدادی از پرسنل نظامی خود را به عنوان کارشناس در مرزهای ارمنستان مستقر کردند تا جلوی جاه‌طلبی‌های باکو را بگیرند. اتحادیه اروپا به عنوان ضامن توافقات مینسک، هر گونه تغییر مرزها از سوی آذربایجان را تهدید برای منافع خود می‌داند.
مقامات باکو در سه سال گذشته همیشه تصویر یکجانبه‌ای از مفاد توافقات قره باغ داشتند و درباره احداث «گذرگاه لاچین» هم بنابه تفسیرهای خود عمل می‌کرد، ولی شرایط و تحولات منطقه و جهانی، باکو را به بازنگری در سیاستهای اعلانی خود واداشته است.
اگرچه اظهارات علی اف عقب نشینی کامل از مواضع قبلی نیست اما نشان می‌دهد که آذربایجان قصد دارد با همکاری ایران، بتواند حداقل گذرگاه لاچین را بنابه خواست خود اجرایی کند. چرا مقامات باکو به این قطعیت رسیده‌اند که شرایط بین‌المللی اجازه احداث زنگه زور را نمی‌دهد و مجبور هستند به حداقل‌ها رضایت داده و بخشی از منافع خود را تامین کنند.
