نگاهی به دیپلماسی شخصی اردوغان؛ از آمریکا تا روسیه و حمایت از پوتین در مقابل واگنرها

دکتر مریم خالقی نژاد، مدرس دانشگاه ، پژوهشگر و تحلیلگر سیاست خارجی

در سال­های اخیر یکی از محبوب­ترین مفاهیم در سیاست خارجی ترکیه، استفاده از قدرت نرم دیپلماسی و انواع آن بوده است. دیپلماسی در انواع مختلف آن به تعامل یک دولت با جوامع خارجی به روش­هایی اشاره دارد که ارتباطات کشورها در قالب دولت و ملت می­انجامد و درک این جوامع از کشور آن دولت را بهبود می­بخشد.کارکرد دیپلماسی از ایجاد روابط و بهبود آن تا جلوگیری از بحران و رفع موانع می­باشد.کشور ترکیه در سالهای گذشته از انواع دیپلماسی برای تحقق منافع و افزایش قدرت خود استفاده کرده است.یکی از مهمترین  انواع دیپلماسی که در ترکیه بسیار پر رنگ است استفاده از دیپلماسی شخصی توسط اردوغان است.

قبل از هر توضیحی لازم است در این مرحله تغییر شرایط خارجی و داخلی را مختصرا ذکر کنیم تا نشان دهیم چرا باید در سیاست خارجی دولت اردوغان بر تعاملات شخصی بین رهبران نیز توجه کنیم. زمانی که ترکیه ابتکار دیپلماسی عمومی خود را آغاز کرد و دفتر دیپلماسی عمومی را افتتاح کرد، آنکارا در روابط خود با دیگر بازیگران بین المللی از شرایط باثبات و سازنده­ای برخوردار بود. در آن زمان، مهمترین مفهوم در سیاست خارجی ترکیه «عدم مشکلات با همسایگان» بود و انگیزه اصلی آنکارا رفع مشکلات تاریخی با ارمنستان، یونان، سوریه و دیگران بود. در جبهه داخلی، دولت حزب عدالت و توسعه، روند حل و فصلی را آغاز کرده بود که هدف آن برقراری ثبات در روابط بین قومیتی بود. اگرچه روند الحاق به اتحادیه اروپا (EU) به دلیل اختلاف نظر در مورد مسئله قبرس متوقف شده بود،اما روابط صمیمانه باقی ماند و ریاست جمهوری اوباما رویکرد جدیدی را در ایالات متحده به ارمغان آورد. روابط با کشورهای مسلمان نشین و کشورهای مختلف در مجموع، ترکیه را از آرامشی برخوردار کرد و جو پایدار در داخل و خارج از کشور از نظر دیپلماسی نسبتا برقرار بود.

اما اتفاقاتی در ده سال گذشته رخ داد که باعث تغییر اوضاع گردید. در خاورمیانه، بهار عربی رخ داد و به شدت بر همسایگان ترکیه، به ویژه سوریه تأثیر گذاشت. دولت اسلامی عراق و سوریه (داعش) به عنوان یک تهدید امنیتی برای همه کشورهای منطقه ظاهر شد. با این حال، به جای ایجاد یک سیستم امنیت جمعی، همه بازیگران سعی کردند از شرایط هرج و مرج سود ببرند، زیرا کشورهای منطقه و خارج از منطقه وارد رقابت برای نفوذ در منطقه شدند. پ‌ک‌ک و گروه‌های وابسته به آن در سوریه نیز فرصتی برای تحقق طرح خود برای یک کشور مستقل کردی دیدند و روند حل و فصل برای بهبود حقوق کردها در ترکیه را تضعیف کردند. در عین حال، سیاست «عدم مشکل با همسایگان» ترکیه شکست خورد، زیرا همه طرف‌ها از برداشتن گام‌های جدی خودداری کردند، مشکلات داخلی ترکیه نیز بر این امر افزود. اولویت در دستور کار دولت روابط ترکیه با قدرت­های بزرگ نیز در این دوره بدتر شد. مشکل پناهجویان سوری و انتقادات پارلمان اروپا از آنکارا به دلیل سابقه دموکراسی و حقوق بشر، تبادل لفاظی­های تند بین ترکیه و اتحادیه اروپا ، حمایت واشنگتن از YPG، اقامت فتح الله گولن در ایالات متحده، خرید سامانه موشکی اس-400 توسط ترکیه از روسیه و …همه از جمله مواردی بودند که تغیر سیاست­ها را اجتناب ناپذیر می­کرد. بنابراین در ده سال گذشته فراز و فرودهایی در مسیر سیاست تبیینی ترکیه بود که می بایست از ابزارهای دیگری و روشهای دیگری به منافع ملی و بین المللی خود بپردازد.یکی از این ابزارها همانطور که پیشتر بیان شد استفاده از دیپلماسی شخصی توسط اردوغان بوده است.

از آنجایی که رهبران اصلی سیاست جهانی بیش از پیش به دیپلماسی شخصی متوسل می­شوند، قابل درک است که رهبری ترکیه نیز از آن برای دستیابی به اهداف سیاست خارجی استفاده کند. با این وجود، دلایل مشخص تری برای ترکیه برای اتخاذ دیپلماسی شخصی وجود دارد. ترکیه در سال­های اخیر با چندین کشور مشکلات خاصی داشته است. روابط آنکارا با آمریکا، روسیه، ایران، مشکلات سوریه، مناقشه با یونان، حفاری نفت قبرس و مشکلات داخلی همه منجر به سنگین­تر شدن وزنه دیپلماسی شخصی اردوغان شد.

مفهوم دیپلماسی شخصی بیان می­کند که تعامل رهبری زمانی کارآمدتر است که قدرت بیشتری در دست یک رهبر متمرکز شود. اگر رهبر ضعیف تلقی شود یا قدرت دولتی توسط نهادهای مختلف تقسیم شود، هیچ اثر جدی ایجاد نمی­کند. یکی از انتقادات اصلی علیه نظام پارلمانی در ترکیه این بود که موانع اداری و جنجال­های حزبی در پارلمان روند تصمیم­گیری را کند می­کند و از حکمرانی مؤثر جلوگیری می­کند. همانطور که سیاستمداران ترک اشاره می­کنند، مزیت اصلی نظام ریاستی تسریع در تصمیم­گیری است که در دوره­های بحران بسیار مهم است.یک رهبر دولتی می‌تواند از دیپلماسی شخصی هم برای حل بحران‌ها و هم برای گسترش همکاری‌های بین‌المللی استفاده کند، که در تعاملات شخصی اردوغان با رهبران دیگر صدق می‌کند.

در واقع، ادبیات دیپلماسی شخصی استدلال می‌کند که دیپلماسی شخصی به احتمال زیاد در زمان‌های بحران رخ می‌دهد و در بهترین حالت مؤثر است. ما می‌توانیم این ادعای نظری را به وضوح در رابطه اردوغان با دونالد ترامپ مشاهده کنیم. اگرچه روابط ترکیه و آمریکا هرگز کامل نبوده است، اما این اتحاد در سال­های ریاست جمهوری ترامپ قابل لمس است.[1]

در آغاز سال 2012، پرزیدنت اوباما، اردوغان را یکی از پنج رهبر می‌دانست که می‌تواند با آنها «دوستی و پیوندهای اعتماد ایجاد کند»،اردوغان نیز از روابط آنکارا با واشنگتن در دوران ریاست جمهوری اوباما، به ویژه به دلیل حمایت آمریکا از YPG، ناامید بود اردوغان معتقد بود که روابط با ایالات متحده با رئیس جمهور جدید بهتر خواهد شد و ترجیح او دونالد ترامپ بود. با انتخاب دونالد ترامپ، اردوغان فرصتی یافت تا با برقراری روابط شخصی با رئیس جمهور جدید، شروعی تازه در روابط ترکیه و آمریکا داشته باشد. دیپلماسی شخصی اردوغان با ترامپ را می­توان در عدم تمایل رئیس جمهور ترکیه به انتقاد مستقیم از همتای آمریکایی خود دید. با ادامه بدتر شدن روابط دوجانبه در دو سال اول دولت ترامپ، اردوغان عمدتا به جای رئیس جمهور، عوامل سنتی فرآیند تصمیم گیری آمریکا را مقصر دانست. به عنوان مثال، در مورد موضوع سوریه، هدف انتقادات اردوغان عموما برخی از افسران نظامی آمریکایی بوده­اند که به اعتقاد او پشت طرح تسلیح YPG بوده­اند. در آن زمان پس از گفتگوی تلفنی با ترامپ، اردوغان به مطبوعات گفت که ترامپ از انتقال تسلیحات به YPG اطلاعی نداشت زیرا مشاورانش به او اطلاع نداده بودند. به همین ترتیب، در مورد اختلاف نظر ترکیه در مورد خرید سامانه موشکی اس-400 از روسیه، مقامات ترکیه معتقدند مشکل اصلی مخالفت کنگره آمریکا با ترکیه است، نه مخالفت رئیس جمهور. در این رابطه ابراهیم کالین، سخنگوی اردوغان، اظهار داشته است که اگر کنگره تحریم­هایی را علیه کشورهای خریدار سامانه موشکی اس-400 اعمال کند، انتظار دارند ترامپ از حق ریاست جمهوری خود برای ارائه معافیت برای ترکیه استفاده کند[2]. ترامپ شخصا در این موضوع مداخله کرد و با سناتورهای جمهوری‌خواه دیدار کرد تا آنها را متقاعد کند که تحریم‌هایی علیه ترکیه اعمال نکنند و اظهار داشت که ترکیه را به خاطر خرید سامانه‌های موشکی از روسیه مقصر نمی‌دانم. اردوغان معتقد بود و اظهار کرده بود که اگر با ترامپ رو در رو گفتگو کند، می‌تواند رئیس‌جمهور را متقاعد کند که گام‌های سیاست خارجی در راستای منافع ترکیه بردارد. این کاملا با ادبیات دیپلماسی شخصی مطابقت دارد، که ادعا می­کند دیپلماسی شخصی به احتمال زیاد رخ خواهد داد و به ثمر خواهد نشست، به همین دلیل است که در دیپلماسی شخصی بیان شده است اگر رهبر سیاسی از توانایی­های خود در شکل دادن به سیاست­ها مطمئن باشد، کارآمدتراز مابقی دیپلماسی­ها است. این استراتژی تاکنون برای ترکیه مفید بوده است.

همانطور که ذکر شد ترامپ پس از گفتگوی تلفنی با اردوغان در دسامبر 2018 تصمیم خود را برای خروج نیروهای آمریکایی از سوریه اعلام کرد[3]. در مورد اس-400 نیز گزارش شده است که اردوغان در ماه فوریه با یک تماس تلفنی از اولتیماتوم ترامپ علیه ترکیه جلوگیری کرد و با متهم کردن کنگره به تلاش برای سلب قدرت اجرایی رئیس جمهور، سعی کرد او را در برابر تحریم­های احتمالی تحت فشار قرار دهد.[4]  نمی­توان گفت که آیا روابط شخصی ترامپ و اردوغان وخامت روابط ترکیه و آمریکا را متوقف کرده بود یا نه،اما فرستادن داماد هر دو رئیس جمهور برای دیدار با همتای خود در آن زمان، نشانه دیگری از سطح بالای دیپلماسی شخصی بین ترامپ و اردوغان است.

یکی دیگر از موارد موفق دیپلماسی شخصی اردوغان را می­توان در روابط ترکیه با روسیه مشاهده کرد. این رابطه، بین دو رهبر که با محدودیت­های نهادی و بوروکراتیک کمی روبرو هستند، اثربخشی دیپلماسی شخصی را نشان می­دهد.

زمانی که ترکیه در نوامبر 2015 یک جت روسی را در مرز ترکیه و سوریه سرنگون کرد، آنکارا و مسکو وارد نگران‌کننده‌ترین دوره روابط دوجانبه از زمان پایان جنگ سرد شدند. همراه با اختلافات و تضاد منافع بر سر سوریه، اپیزود تیراندازی روابط سیاسی بین دو کشور را مسدود کرد و معاملات اقتصادی، به ویژه جریان گردشگران روسی به سواحل ترکیه تقریبا متوقف شد. روابط دوجانبه عمدتا با تماس شخصی اردوغان با ولادیمیر پوتین، رئیس جمهور روسیه، به مسیر خود بازگردانده شد. پس از این حادثه، گفتگوهای تلفنی اردوغان با پوتین و همچنین اظهارات علنی وی در ابراز تمایل ترکیه برای رفع این مشکل، به کاهش بحران کمک کرد و اردوغان همچنان سعی در حفظ ایرن روابط از طریق کانال شخصی خود دارد. از آنجایی که ترکیه و روسیه به مرور زمان زمینه­های مشترکی در مورد سوریه پیدا کردند، دو رهبر همکاری­های دوجانبه را از طریق دیپلماسی شخصی افزایش دادند.

بر اساس گزارش­های اعلام شده، اردوغان و پوتین تنها در سال 2018 سیزده بار با یکدیگر دیدار و 8 تماس تلفنی داشته­اند که همگی نقش بسزایی در هماهنگی سیاست­های منطقه­ای و تقویت روابط داشته است. در این دیدارها و گفتگوها، ترکیه و روسیه بر سر چندین موضوع از جمله ثبات در سوریه، همکاری انرژی و تجارت تسلیحات به توافق رسیدند. هر زمان که مشکلی پیش می­آمد، دیدار بین دو رهبر به رفع هرگونه سوء تفاهم کمک می­کرده است، با در نظر گرفتن همه چیز، به نظر می­رسد دیپلماسی شخصی بین اردوغان و پوتین نه تنها به یک بحران نگران کننده پایان داد، بلکه به گسترش همکاری بین المللی ترکیه و روسیه نیز کمک کرده است. در ژانویه 2019، پوتین بهبود روابط دوجانبه را به اردوغان نسبت داد و اظهار داشت که چرخش مثبت در این مدت کوتاه به دلیل شایستگی و دستاورد شخصی اردوغان بوده است، زیرا رئیس جمهور ترکیه زمان زیادی را صرف این موضوع کرده است[5]. اکنون نیز با رخداد واگنرها در روسیه شاهد تماس تلفتی اردوغان با پوتین و اعلام حمایت از ریاست جمهوری روسیه هستیم که ترکیه از اولین کشورهایی بود که ریس جمهور آن با پوتین در این موضع حایت خویش را اعلام کرده است و این امر منجر به تعمیق روابط دو کشور و همسویی بیشتر استراتژی ها خواهد شد.

علیرغم تمام موفقیت­هایی که اردوغان با دیپلماسی شخصی پیدا کرده است، باید یک هشدار اضافه کرد: در حالی که دیپلماسی شخصی ممکن است به راه­حل های سریع و مستقیم برای مشکلات موجود منجر شود، شکست آن ممکن است باعث ناامیدی­های شخصی شود که ممکن است عواقب بعدی داشته باشد. این همان چیزی است که اردوغان در روابط خود با اسد و نخست وزیر اسرائیل بنیامین نتانیاهو تا حدودی تجربه کرد. اتکای بیش از حد به روابط شخصی ممکن است عوارض جانبی غیرمنتظره­ای داشته باشد.

بنابراین دیپلماسی شخصی باید بسیار مدبرانه و با در نظر گرفتن همه جوانب و شناسایی مخاطب انجام شود . از مهمترین نیازهای به ثمر رساندن دیپلماسی شخصی ابتدا قدرت، اختیارات و اعتبار یک فرد است و سپس وجود حداقلی تا حداکثری زمینه­های همکاری که در دولت اردوغان با کشورهای مختلفی این امر منجر به بهبود روابط و نتایج مثبت ناشی از آن شده است.

[1] ulgul, murat(2019), Erdoğan’s Personal Diplomacy and Turkish Foreign Policy, kardaniz technical university turkey.vol21, no 4, pp 161-182.

[2] Diken, “Kalın’ın S-400 Temennisi: Kongre Yaptırım Derse Trump Muafiyet Sağlar [Kalin’s Wish for S-400: If Congress Says Sanctions, Trump Would Give an Exemption],” (April 17, 2019), retrieved April 17, 2019, from http://www.diken.com.tr/kalindan-s-400-temennisi kongre-yaptirim-derse-trumpin-muafiyet- saglayacagini-tahmin-ediyorum/.

[3] Matthew Lee and Susannah George, “Trump Call with Turkish Leader Led to US Pullout from Syria,” Associated Press, (December 21, 2018), retrieved April 17, 2019, from https://apnews.com/ ec2ed217357048ff998225 a31534df12.

[4] Trump Says He Does Not Blame Turkey for Buying Russian Air Defense System,” Reuters, (July 26, 2019), retrieved July 27, 2019, from https://www.reuters.com/article/us-turkey-security-usa-trump/ trump-says-he-does-not-blame-turkey-for-buying-russian-air-defense-system-idUSKCN1UL2LQ.

[5] –  “Putin Praises Erdoğan for Mending Russian-Turkish Ties,” TASS, (January 23, 2019), retrieved April 21, 2019, from http://tass.com/politics/1041437.