الوقت- آسیای مرکزی که برای قرن‌های متمادی صحنه «بازی بزرگ» بین قدرتهای بزرگی مانند روسیه، آمریکا و انگلیس بود، در سالهای اخیر هم ایران به عنوان بازیگر کلیدی در منطقه وارد بازی بزرگان شده است تا جای پایی در این پهنه استراتژیکی برای خود دست و پا کند. ایران به خاطر قرابت‌های فرهنگی با کشورهای آسیای مرکزی، جایگاه ژئوپلتیکی مهم، اقتصاد بزرگ در سطح منطقه و منافع امنیتی مشترک در حوزه‌های تروریسم بویژه در مسئله امنیتی افغانستان توانسته دستاوردهایی را برای ورود قدرتمندانه به این منطقه کسب کند. در این میان دولت سیزدهم هم که راهبرد «نگاه به شرق» و توسعه همکاری با همسایگان را در راس برنامه‌های سیاست خارجی قرار داده است، فصل جدیدی از روابط بین تهران و آسیای مرکزی گشوده است که آثار آنرا در توسعه روابط تجاری بین ایران و جمهوریهای آسیای مرکزی در دو سال گذشته شاهد هستیم.
در این رابطه، سخنگوی دولت روز سه‌شنبه در سخنانی گفت که صادرات ایران به کشورهای آسیای مرکزی، قفقاز و روسیه در دو ماه اول ۱۴۰۲ نسبت به مدت مشابه سال گذشته ۵۰ درصد رشد داشته است. رحمت‌الله خرمالی، مدیرکل آسیای مرکزی، قفقاز و روسیه سازمان توسعه تجارت هم در این باره گفت که سال گذشته صادرات ایران به کشورهای آسیای مرکزی، قفقاز و روسیه 18 درصد رشد داشت و در دوماهه اول سال نسبت به مدت مشابه سال گذشته ۵۰ درصد رشد داشته است.
خرمالی با اشاره به عملکرد صادراتی ایران اظهار داشت:«صادرات ایران به کشورهای آسیای مرکزی، قفقاز و روسیه در سال گذشته به بیش از سه میلیارد و ۲۰۰ میلیون دلار رسید». بر اساس این گزارش، در سال 1401 ترکمنستان با ۴۶۰ میلیون دلار و ازبکستان با ۲۹۰ میلیون دلار بیشترن روابط تجاری با ایران را داشتند. حجم مبادلات قزاقستان و ایران در سال ۲۰۲۲ نسبت به سال ۲۰۲۱ حدود ۲۰ درصد افزایش یافت و از ۴۴۰ میلیون دلار به ۵۲۸ میلیون دلار رسید. حجم تجارت با قرقیزستان و تاجیکستان نیز در سال گذشته با افزایش بیش از 20 درصدی به رقم قابل توجهی رسیده است و ایران حدود 170 میلیون دلار به تاجیکستان کالا صادر کرده بود. همچنین، در دو ماه گذشته ترکمنستان با 27 میلیون دلار، و ازبکستان با 20 میلیون دلار بالاترین حجم تجاری آسیای مرکزی با ایران را به خود اختصاص داده‌اند.
امید گلزاری سرپرست دفتر همکاریهای بین‌الملل و روابط عمومی گمرک ایران نیز چند روز پیش در حاشیه دومین مجمع اقتصادی اتحادیه اورآسیا در این زمینه گفت:«پارسال حجم مبادلات تجاری ایران و کشورهای عضو اتحادیه اوراسیا ۵.۵ میلیارد دلار بود که با امضای تفاهم‌نامه جامع تجارت آزاد با این اتحادیه، حجم مبادلات سه برابر خواهد شد».
اگرچه در سه دهه گذشته از استقلال جمهوریهای آسیای مرکزی، ایران آنگونه که انتظار می‌رفت نتوانست در این منطقه استراتژیک ورود پیدا کند اما با تغییر و تحولاتی که پس از جنگ اوکراین در عرصه جهانی به وجود آمده است، تحکیم روابط با این جمهوریهای بیش از پیش در دستورکار قرار گرفته است. توجه به اولویت‌هایی مانند مقابله با تحریم‌ها، گسترش نفوذ اقتصادی و تنوع در سیاست خارجی، انگیزه رویکرد اقتصادی تهران در آسیای مرکزی بوده است. رهبران آسیای مرکزی هم همواره دنبال بازارهای جدیدی بودند که بتوانند از تنگنای جغرافیایی خارج شده و به آبهای آزاد دسترسی داشته باشند و همه این مزیتها را در ایران جسته‌اند. به همین دلیل بود که از زمان شروع بکار دولت سیزدهم همه رهبران آسیای مرکزی به تهران آمدند تا از ظرفیتهای جمهوری اسلامی برای ارتقای جایگاه منطقه‌ای خود بهره ببرند.
ایران و ترکمنستان سال گذشته بر سر سوآپ گازی این کشور به خاک جمهوری آذربایجان توافق کردند و قرار است سالانه ۱.۵ تا ۲ میلیارد مترمکعب گاز ترکمنستان به آذربایجان منتقل کنند. مقامات دو طرف همچنین توافق کرده‌اند که این حجم از گاز صادراتی را به دو برابر رقم فعلی ارتقا دهند. ترکمنستان دروازه ورود ایران به آسیای مرکزی است و در صورت بازگشایی گذرگاه‌ها و بازارچه‌های مرزی و کاهش تعرفه‌های گمرکی و لغو روادید، مسیر برای گسترش روابط تجاری و ورود بازرگانان به اقتصاد منطقه هم هموار خواهد شد.
ایران و تاجیکستان هم به دلیل اشتراکات زبانی و فرهنگی که دارند در مسیر تقویت تعاملات تجاری گام برمی‌دارند. دو طرف سال گذشته ۱۷ قرارداد همکاری در زمینه‌های تجارت، حمل‌ونقل، انرژی، آموزش، گردشگری و از سرگیری پروازهای مستقیم تهران – دوشنبه را امضا کردند و بسیاری از این پروژه‌ها در حال اجراست.
مقامات ارشد ایران و قزاقستان نیز در سال گذشته تفاهم‌نامه همکاری در حمل و نقل، انرژی، سرمایه‌گذاری و گردشگری، ایجاد اتاق‌های بازرگانی مشترک و کمیسیون اقتصادی بین دولتی، حضور بیشتر بخش خصوصی دو کشور، تسهیل صدور روادید، توسعه حمل و نقل بار امضا کردند و قرار است سطح همکاریهای تجاری تا 2030 به رقم 3 میلیارد دلار ارتقا یابد که چند برابر رقم کنونی است. قزاقستان به عنوان ثروتمندترین کشور آسیای مرکزی، دو سوم نفت خود را از طریق بنادر روسیه به بازارهای جهانی صادر می‌کند که اکنون با تحریم‌های غرب، در این مسیر به مشکل خورده است و دنبال مسیرهای جایگزین برای صادرات این منابع هستند که ایران بهترین گزینه خواهد بود.
ازبکستان که نسبت به سایر جمهوریهای منطقه از لحاظ اقتصادی و منابع زیرزمینی وضعیت بدی دارد روی افزایش مبادلات تجاری با جمهوری اسلامی حساب باز کرده است تا از این تنگناهای اقتصادی رهایی یابد. باتوجه به زدودن برخی موانع و محدودیتهای اقتصادی، اکنون 350 شرکت ایرانی در ازبکستان فعالیت دارند و ازبک‌ها سعی دارند از مسیرهای ریلی ایران برای رسیدن به آبهای آزاد در اقیانوس هند و خلیج فارس استفاده کنند.
دولت سیزدهم هم دنبال تبدیل ایران به هاب انرژی در منطقه است و نیازمند تمهیدات اساسی است تا این هدف محقق شود. اگر ایران بتواند مسیرهای ترانزیتی خود را توسعه داده و کشورهای بیشتری را به این شبکه وارد کند، می‌تواند در آینده نبض انرژی در منطقه را به دست بگیرد.
اگرچه حجم تجارت خارجی ایران با آسیای مرکزی کمتر از ۲ درصد کل تجارت خارجی ایران بوده و در مقایسه با سایر رقبا مانند چین و روسیه رقم ناچیزی است اما با سیاستهای دولت سیزدهم پیش‌بینی می‌شود در روابط دو طرف به نقطه قابل توجهی برسد. اگر توافقات امضا شده در دو سال گذشته به خوبی اجرایی شود، تجارت بیش از 10 میلیارد دلار تا 2030 دور از دسترس نیست و شواهد و قرائن هم حکایت از اراده طرفین برای رسیدن به این حجم از تجارت خارجی دارد.
صادرات و واردات ایران و آسیای مرکزی بخش زیادی از کالاها را دربرمی‌گیرد. بر اساس آمارها، ایران انواع مختلف از قطعات وسایل نقلیه، محصولات گوناگون پلاستیکی، ماشین آلات صنعتی، تجهیزات صوتی و تصویر، انواع دارو، آلومینیوم، سوخت‌های معدنی، غلات، میوه‌ها، خشکبار، چای، محصولات آهن و فولاد، مصالح ساختمانی و فرآورده‌های شیمیایی را به جمهوریهای آسیای مرکزی صادر می‌کند. از سوی دیگرف عمده محصولات وارداتی ایران از کشورهای آسیای مرکزی هم برق و انرژی برای تامین نیازهای مناطق مرزی است.
کریدور شمال- جنوب تقویت کننده روابط دوجانبه
افزایش حجم تجارت ایران و آسیای مرکزی روز به روز روند رو به رشدی به خود می‌گیرد و در صورت تکمیل کریدور ریلی شمال- جنوب در آینده نزدیک، این روابط هم گسترش خواهد یافت. زیرا جمهوریهای آسیای مرکزی روی این کریدور برای انتقال کالاهای خود به اقیانوس هند و خلیج فارس توجه ویژه‌ای دارند و در زمانی که مرزهای روسیه به اروپا بسته شده است، می‌توانند از این مسیر ترانزیتی برای صادرات کالاهای خود استفاده کنند. ایران می‌تواند با استفاده از مسیر ترانزیتی، کالاها را در کوتاهترین زمان ممکن و با هزینه کمتر نسبت به سایر مسیرها به اقیانوس هند و خلیج فارس انتقال دهد و همچنین برای بهبود کیفیت خدمات رسانی، می‌تواند مسیرهای ریلی و زیرساختهای خود را نیز تقویت کند. ایران به دلیل قرار گرفتن در بهترین موقعیت ترانزیتی بین دریای خزر و خلیج فارس و قرار گرفتن در موقعیت ترانزیتی شرق به غرب، می‌تواند مسیری مناسب برای ترانزیت کالاهای کشورهای آسیای مرکزی باشد. به گفته مقامات گمرکی، دولت سیزدهم بر ایجاد مناطق آزاد تجاری بیشتر برای کمک به افزایش جذابیت ایران به عنوان یک نقطه ترانزیتی برای تجارت منطقه‌ای تلاش خواهد کرد.
نخستین نشست ایران و کشورهای آسیای مرکزی هم که در پاییز سال گذشته برگزار شد، بر همکاریهای ترانزیتی متمرکز بود و کشورها تصمیم گرفتند ترانزیت کالا را به ۲۰ میلیون تن در سال افزایش دهند. باتوجه به اینکه ایران و دولتهای آسیای مرکزی در سازمان همکاری شانگهای، سازمان اکو و اتحادیه اقتصادی اورآسیا هم مشارکت دارند می‌تواند تعاملات چند وجهی خود را در چارچوب این سازمانهای منطقه‌ای تقویت کنند.
همکاری در چارچوب اتحادیه‌های اقتصادی
علاوه‌بر اینکه ایران و آسیای مرکزی درحال تقویت روابط دوجانبه هستند اما همکاریهای دو طرف در قالب سازمانهای منطقه‌ای هم در حال پیشرفت است. پس از امضای موافقتنامه تجارت آزاد ایران و اتحادیه اقتصادی اورآسیا در دی ماه گذشته، آندری اسلپنو، وزیر تجارت اوراسیا گفت:«برنامه‌های بزرگی در زمینه حمل و نقل، مالی و کشاورزی و زمینه‌های دیگر وجود دارد که با حمایتهای سیاسی کشورها به نتیجه خواهد رسید». ایران و اتحادیه اقتصادی اورآسیا در اکتبر 2018 به توافق تجارت آزاد دست یافتند که بر اساس آن حدود 862 قلم کالا مشمول تعرفه ترجیحی شدند. بر اساس این قرارداد، ایران از شرایط صادرات آسان‌تر و عوارض گمرکی کمتر برای 502 قلم کالا برخوردار خواهد شد و همین امر در مورد 360 قلم کالا از کشورهای عضو اتحادیه اورآسیا نیز صدق می‌کند. توافقنامه منطقه آزاد تجاری بین ایران و اتحادیه اقتصادی اورآسیا بر تمایل تهران و مسکو برای مقابله با تحریم‌ها و فشار اقتصادی غرب و گسترش همکاریهای خود به سایر جمهوریهای سابق شوروی تاکید دارد.
ایران همچنین آمادگی خود را برای عضویت در اتحادیه اقتصادی اورآسیا اعلام کرده و فقط یک گام تا تحقق این مسئله فاصله است. اتحادیه اقتصادی اورآسیا، که در سال 2015 تأسیس شد، با هدف تسهیل صادرات در داخل کشورهای عضو خود و همچنین سایر کشورها است. سال 2022، این بلوک 5 عضوی بیش از 800 میلیارد دلار کالا با سایر کشورهای جهان مبادله کرد. ایران در حال حاضر در حال مذاکره برای پیوستن خود به اتحادیه به منظور استفاده از فرصتهای موجود در بازار اورآسیا است. به گفته کارشناسان اقتصادی، تهران اورآسیا را دروازه‌ای برای تجارت جهانی و فرصتی برای مقابله با تحریم‌های آمریکا می‌داند که به دنبال منزوی کردن آن از بازارهای جهانی است. ایران اکنون انتظار دارد در صورت تبدیل شدن به ششمین عضو اتحادیه اقتصادی اورآسیا، طی پنج سال آینده 15 میلیارد دلار تجارت سالانه با این اتحادیه داشته باشد.
فرصتهای اقتصادی با اورآسیا از این منظر قابل اهمیت است که ایران در سالهای گذشته از بازار کشورهای همسود دور افتاده و تراز تجاری مناسبی میان تهران و این کشورها وجود ندارد، درحالی که اورآسیا و ایران می‌توانند به عنوان مکمل و با کمترین هزینه نیازهای همدیگر را رفع کنند. با تقویت روابط با آسیای مرکزی، راه برای صادرات کالاهای غیرنفتی به این منطقه نیز هموار خواهد شد و این مسئله سبب می‌شود ایران از وضعیت تک محصولی خارج شود.
