بازار/ علی شمخانی، دبیر شورای عالی امنیت ملی ایران در روزهای اخیر با آجیت دوال مشاور امنیت ملی هند دیدار و درباره پرونده‌های متعددی از جمله فعال‌سازی کریدور شمال، گفتگو کرد. پروژه “کریدور شمال-جنوب” با ایجاد شبکه‌ای از جاده‌های زمینی، راه آهن و خطوط ناوبری دریایی با هدف افزایش حمل و نقل و تجارت بین روسیه، ایران، هند، قفقاز و روسیه تشکیل و نیاز دائمی روسیه و کشورهای آسیای مرکزی در دسترسی به آب‌های گرم را برآورده می‌کند. این کریدور از طریق خاک ایران، بندر سنت پترزبورگ مشرف به خلیج فنلاند در دریای بالتیک و پایتخت مالی و تجاری هند بمبئی (بمبئی) را متصل می‌شود. همچنین قرار است در آینده خطوط ارتباطی ثانویه‌ای ایجاد شود که کریدور را با اروپای شرقی و مرکزی پیوند می‌دهد.
چالش‌های جدی
این کریدور از سه محور تشکیل شده است؛ محور میانی از طریق دریای خزر که مسیر زمینی از سن پترزبورگ در شمال غربی روسیه به منطقه آستاراخان در دریای خزر آغاز و سپس از طریق دریا توسط کشتی‌ها به بندر انزلی ایران منتقل می‌شود. در نهایت با حمل و نقل زمینی به بندر چابهار و سپس به بمبئی هند وصل می‌شود. محور شرقی، مسیری زمینی است که از روسیه به ایران شروع می‌شود و از قزاقستان، ترکمنستان و ازبکستان می‌گذرد. مسیر غربی از روسیه به ایران و از طریق آذربایجان است که مستلزم تکمیل ساخت خط ریلی رشت – آستارا در داخل ایران به طول ۱۶۰ کیلومتر است.
در حالی که قرارداد این پروژه بین ایران، روسیه و هند در سال ۲۰۰۰ منعقد شد، از آن زمان تاکنون به دلیل مشکلات مالی و عدم حمایت قوی سیاسی از آن به ویژه از سوی مسکو، پیشرفتی در این پروژه مشاهده نشده است. با این حال، علاقه روسیه به تکمیل پروژه پس از اعمال تحریم‌های شدید ایالات متحده و اتحادیه اروپا علیه مسکو پس از آغاز جنگ علیه اوکراین در فوریه ۲۰۲۲، باعث شد روسیه در مواجهه با مشکلات در دسترسی به بازارهای جهانی با ایران همراه و در مورد این کریدور تجدیدنظر کند. در واقع، مرحله آزمایش آن در ژوئیه ۲۰۲۲ با حرکت یک قطار روسی شامل ۳۹ کانتینر از طریق آسیای مرکزی به ایران و از آنجا به هند آغاز شد. ایران و روسیه امیدوارند تا سال ۲۰۲۵ این کریدور را تکمیل و راه اندازی کنند و سالانه بین ۲۰ تا ۲۵ میلیون تن کالا را حمل کنند.
روسیه و ایران به دنبال تقویت حضور خود در بازارهای جایگزین مانند کشورهای خلیج فارس، شرق آفریقا و هند هستند و همچنین به دنبال راه‌هایی برای دور زدن تحریم‌های غرب و کاهش هزینه‌های تجارت از طریق کریدور شمال-جنوب هستند. از همین روی تهران و مسکو، حساب ویژه‌ای باز کرده‌اند که کریدور شمال-جنوب می‌تواند جایگزینی برای حمل و نقل از طریق کانال سوئز و دریای مدیترانه شود. چون عبور از آن برای طی کردن ۷۲۰۰ کیلومتر مسیر ۲۵ روز طول می‌کشد، در حالی که مسیر کانال سوئز که ۱۶۰۰۰ کیلومتر طول دارد، حداقل روزی ۳۶ تا ۴۰ روز طول می‌کشد.
با این حال، این پروژه همچنان با چالش‌های جدی مواجه است. ایران با چالش‌هایی مانند فرسودگی زیرساخت‌های داخلی و ضعف در جذب سرمایه‌گذاری خارجی یا تامین منابع مالی لازم برای تکمیل کریدور به‌ویژه تامین مالی ساخت «راه‌آهن رشت – آستارا» مواجه است. همچنین تامین مالی ساخت ۲۲ تونل و ۱۵ پل در امتداد کریدور در خاک ایران است که روسیه اخیراً متعهد به حل آنها با ارائه کمک‌های فنی و مالی شده است. همچنین، افزایش تنش در روابط ایران و آذربایجان پس از جنگ ۲۰۲۰ قره باغ، مسیر غربی کریدور را نیز تحت تأثیر قرار می‌دهد که کم هزینه‌ترین و آسان‌ترین مسیر برای عبور است که احتمالا اجرای پروژه را به تاخیر بیاندازد.
یکی دیگر از چالش‌ها، کوچک بودن ناوگان ایرانی در دریای خزر است، زیرا تعداد محدودی از کشتی‌های رورو بین ایران و روسیه وجود دارد. بحران دیگر این واقعیت است که بندر آستاراخان در جنوب روسیه در زمستان یخ می‌زند و دسترسی را به شدت محدود می‌کند. عدم گسترش در مسیر رودخانه ولگا نیز منجر به کاهش ظرفیت بارگیری کشتی‌ها از طریق آنها شد.
در حالی که برخی آن را کریدوری برای اجتناب از تحریم‌های علیه روسیه و ایران می‌دانند، محدودیت‌های اقتصادی ایالات متحده و اتحادیه اروپا می‌تواند به شدت سرمایه‌گذاری غیرروسی و غیر ایرانی در INSTC و دسترسی آن به اروپا را کاهش دهد. تحریم‌های ثانویه ایالات متحده – که برای افراد غیر آمریکایی اعمال می‌شود – پس از خروج ایالات متحده از توافق هسته‌ای ایران مجدداً علیه تهران اعمال و اقدامات دیگری از این قبیل احتمالا علیه مسکو اعمال شود. این تحریم‌ها علیه ایران قبلاً تامین مالی راه آهن رشت – آستارا توسط آذربایجان را مختل کرده است.
مشوق‌های ژئوپلیتیکی
مهمترین عامل پشت اجرای INSTC مناقشه اوکراین است و اینکه چگونه در نتیجه تحریم‌های غرب علیه روسیه، مسکو تلاش می‌کند تا مسیرهای جایگزین برای بازارهای جهانی مانند کشورهای خلیج فارس، شرق آفریقا، هند و جنوب آسیا را پیدا کند. سفر ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهور روسیه به ایران در ژوئیه ۲۰۲۲، انبوهی از اظهارنظرها را در مورد نیاز به تکمیل کریدور به همراه داشت. پیش از این، کرملین تا حدودی مردد بود. مطمئناً، از همان ابتدا از این ایده حمایت می‌کرد، اما هرگز به طور جدی برای اجرای سریع آن تلاش نکرد. اما با پیامدهای وضعیت اوکراین، انگیزه قابل توجهی برای احیای طرح وجود دارد که می‌تواند به دو قدرت اوراسیا کمک کند تا تجارت را افزایش هند.
همچنین، عباس خطیبی، مدیرعامل شرکت ساخت و توسعه زیربناهای حمل‌ونقل در پی سفر پوتین گفت که ایران مایل است این پروژه را تکمیل کند. در ۱۱ ژوئن، دو کانتینر از سن پترزبورگ به سمت آستاراخان، سپس به بندر انزلی ایران در دریای خزر و در نهایت به بندر عباس در خلیج فارس حرکت کردند. ترانزیت بار آزمایشی، اما زمان آن همزمان با سفر پوتین به ایران بود.
در ۲۲ آگوست ۲۰۲۲، روسای گمرکات جمهوری آذربایجان، ایران و روسیه تفاهم نامه‌ای را برای تسهیل تردد ترانزیت امضا کردند. در اکتبر همان سال، مدیر عامل راه‌آهن ایران گفت که در اوایل همان ماه، هفت قطار باری روسیه از طریق خاک ایران از طریق آسیای مرکزی به هند رسیده‌اند. تحولات مشابهی در ژوئیه رخ داد که یک قطار روسی متشکل از ۳۹ کانتینر حدود ۳۸۰۰ کیلومتر را از آسیای مرکزی برای ورود به ایران طی کرد.
به عنوان مورد دیگری از علاقه روسیه به اجرای این پروژه؛ ایگور لویتین، دستیار رئیس جمهور روسیه و دبیر شورای دولتی این کشور در ژانویه امسال از این مسیر ریلی بازدید کرد. این سفر نقطه عطف مهمی بود زیرا به موجب توافق بین دو کشور، این پروژه ریلی در مدت سه سال با سرمایه‌گذاری روسیه برای خط ریلی ۱۵۲ کیلومتری تکمیل می‌شود و طرف ایرانی تامین مالی بخش ۱۲ کیلومتری آن را بر عهده خواهد داشت.
با این وجود، مذاکرات به کندی پیش می‌رود زیرا تحریم‌های ایالات متحده همچنان مانع از ابتکار عمل می‌شود. احسان خاندوزی وزیر اقتصاد و دارایی در مصاحبه با رسانه دولتی روسیه ریانووستی گفت، طرف ایرانی همچنان امیدوار است که شاهد تکمیل و راه اندازی کریدور حمل و نقل شمال-جنوب تا سال ۲۰۲۵ باشد.
برای ایران، این کریدور دسترسی به ۱۰ شهر روسیه با یک میلیون مصرف کننده یا بیشتر در امتداد رودخانه ولگا را باز می‌کند، اما همچنین به عنوان یک مسیر اتصال به آسیای مرکزی و منطقه دریای سیاه گسترده‌تر است. کالاهای ایرانی می‌توانند از طریق آذربایجان به سمت شرق به بندر آکتائو قزاقستان بروند. با این حال، یک احتمال دیگر، نگاه به سمت غرب به سمت بنادر دریای سیاه گرجستان و بازار اروپا است. این احتمال با لغو تحریم‌های آمریکا واقعی‌تر خواهد بود.
با این حال، گسترش کریدور آشکارتر است. به عنوان مثال، حمل و نقل بار توسط راه آهن روسیه از طریق کریدور در فوریه ۲۰۲۳ نسبت به ماه مشابه سال قبل دو برابر شد و به ۷۶۴۰۰۰ تن رسید. در مجموع در بازه زمانی ژانویه تا مارس، محموله ها بیش از ۲.۳ میلیون تن بوده که از این میزان، ۲.۲ میلیون تن از طریق محور غرب و ۷۴.۲ هزار تن از مسیر دریا انجام شده است، بقیه از طریق مسیر محور شرقی انجام شد. یعنی ترانزیت از طریق سه محور کریدور رشد تصاعدی داشته است، خط غربی با افزایش ۲ برابری، مسیر دریای خزر ۳ برابر و مسیر شرقی به چین با رشد ۳۳ برابری همراه بوده است.
گسترش INSTC با رشد کلی روابط تجاری روسیه و ایران مطابقت دارد. مناقشه اوکراین و در نتیجه تغییر مسیر تجارت روسیه به سوی شرکای اوراسیا، به عنوان یک انگیزه اصلی عمل می‌کند. تا پایان سال ۲۰۲۲، تجارت متقابل روسیه و ایران به رکورد ۴.۹ میلیارد دلار آمریکا رسید که بیش از ۲۰ درصد از ارقام سال ۲۰۲۱ فراتر رفت. تجارت دوجانبه بر اساس مواد غذایی و مواد خام کشاورزی است. در مورد تحویل روسیه به ایران، غلات و روغن‌های گیاهی از اقلام کلیدی هستند.
تقویت تجارت دوجانبه از طریق INSTC می‌تواند با توسعه بالقوه دیگری انجام شود. از سال ۲۰۱۹، توافق موقت منطقه آزاد تجاری بین ایران و اتحادیه اقتصادی اوراسیا (EAEU) به رهبری روسیه اجرا شده است. قرار بود در اکتبر سال گذشته منقضی شود، اما این توافق با یک پروتکل خاص تا سال ۲۰۲۵ یا تا زمان اجرایی شدن توافق جدید در مورد رژیم تجارت آزاد دائمی تمدید شد. امضای چنین قراردادی با ایران از نظر کاهش عوارض گمرکی حائز اهمیت است. ایران عضو سازمان تجارت جهانی (WTO) نیست و بنابراین تجارت ایرانی بر استانداردهای بین‌المللی مقررات تجاری در زمینه‌هایی مانند استفاده از محدودیت‌های کمی و اقدامات حمایتی از بازار متمرکز نیست.
در مجموع؛ این پروژه یکی از جنبه‌های همکاری راهبردی مسکو و تهران را نشان می‌دهد که پس از جنگ اوکراین به شکل‌های مختلف نظامی، امنیتی، اقتصادی و تجاری تقویت شد. همچنین نشان می‌دهد که اتحاد فزاینده هند و ایالات متحده همچنان یک چالش اساسی در تعمیق روابط تاریخی بین روسیه و هند است.
