بازار؛ گروه بین‌المللی: درگیری و تشدید تنش‌ها بین ایران و آذربایجان ده‌ها سال طول می‌کشد و هر بار تهران و باکو سعی می‌کنند بحران‌های خود را مهار کرده و از شدت درگیری بکاهند بدون اینکه به طور کامل به آن پایان دهند.
با این حال تحولات سریع اخیر منجر به افزایش تنش بین دو کشور شده است. در میان همه مشکلات، اصرار جمهوری آذربایجان برای پیشبرد پروژه «کریدور زنگزور» و رساندن سطح تنش به حداکثر حد خود است که پیامدهای بزرگی را در آینده پیش‌بینی می‌کند. البته نزدیکی اخیر باکو و تل آویو پس از افتتاح سفارت جمهوری آذربایجان در اسرائیل و صحبت در مورد ایجاد اتحاد آذربایجان و اسرائیل بر آتش این اختلافات می افزاید.
باکو قصد دارد در استان سیونیک واقع در منتهی الیه جنوب ارمنستان، کریدوری بنام زنگزور بسازد که راه آهن واقع در آذربایجان و منطقه خودمختار نخجوان آذربایجان را به هم متصل می‌کند. هم آذربایجان و هم ترکیه به دنبال ایجاد این کریدور هستند تا رابط بین منطقه نخجوان آذربایجان و سرزمین اصلی آذربایجان باشد، چون منطقه نخجوان از سرزمین اصلی آذربایجان جدا شده است. آنکارا این کریدور در حال برنامه ریزی را اتصال با «دنیای ترک» می‌نامد.
اما کریدور زنگزور در وقع راه ایران را برای عبور از قفقاز جنوبی و از آنجا به روسیه و اروپا را قطع می‌کند. ایران با ایجاد این کریدور ضرر زیادی خواهد کرد، بنابراین تهران آن را تهدیدی برای امنیت ملی خود می‌داند. از دیدگاه آذربایجان، ایجاد کریدور زنگزور در استان سیونیک ارمنستان، دسترسی ایمن و سریع به منطقه خودمختار نخجوان را برای این کشور فراهم می‌کند، به خصوص که مرزهای آذربایجان و ارمنستان همچنان بسته است.
نقش روسیه
بازیگر اصلی در این زمینه روسیه است. مسکو ضامن توافق آتش بسی بود که پس از نبردهای سال ۲۰۲۰ بین آذربایجان و ارمنستان انجام شد و طی آن باکو توانست کنترل مناطقی در منطقه قره باغ که تحت کنترل ارمنستان بود را دوباره به دست گیرد. مسکو از ادامه بازگشایی خطوط ارتباطی قفقاز پس از توافق حمایت می‌کند، زیرا ضامن امنیت جاده‌های بین دو کشور است، مانند کریدور لاچین که مسیر زمینی برای حمل و نقل مردم و کالاهای مرتبط با ارمنستان و آذربایجان بوده، تحت نظارت روسیه است. پس از جنگ با اوکراین، روسیه علاقه وافری به گشودن این خطوط پس از قطع اتصالات خود به اروپا دارد. در واقع، روسیه علاقه‌مند به افتتاح خطوط حمل و نقل از طریق ارمنستان برای به دست آوردن مسیرهای حمل و نقل اضافی با ترکیه پیدا کرد.
به باور کارشناسان، روسیه برای تکمیل این کریدور به ارمنستان فشار می‌آورد و احتمالا ارمنستان این فرصت را پیدا کند تا اهمیت خود برای روسیه را افزایش دهد تا مسکو بتواند به توافق با آذربایجان کمک کند. به این ترتیب روسیه می تواند دو کریدور را به طور همزمان کنترل کند که یکی ارمنستان را به قره باغ و دیگری آذربایجان را به نخجوان متصل می‌کند و به این ترتیب وابستگی دو کشور به آن افزایش می‌یابد. با توجه به اینکه مفاد قرارداد آتش‌بس ۲۰۲۰ مربوط به راه‌های ارتباطی بوده، منجر به بروز تفاسیر متفاوتی از موضوع شد که در حال حاضر مشکلاتی را بین باکو و ایروان ایجاد کرده است.
دلیل مخالف ایران
با همه موارد، مشخص می‌شود که کریدور زنگزور، برخلاف منافع اقتصادی ایران است. تهران به شدت به صادرات خود به کشورهای دریای سیاه، به مرزهای خود با ارمنستان متکی است و در ازای صادرات ایران که از طریق ترکیه به اروپا می‌رسد، تهران به آنکارا دسترسی به ترکمنستان و سایر کشورهای آسیایی را می‌دهد. اما ترکیه با ایجاد کریدور «زنگزور» مسیر زمینی در ایران را به طور کامل دور می‌زند و ایران را در معرض زیان‌های اقتصادی قرار می‌دهد که با توجه به تحریم‌های اقتصادی اعمال‌شده از سوی آمریکا بر آن، نمی‌تواند جبران کند.
ایران تلاش آنکارا و باکو برای ایجاد کریدور زنگزور را تهدیدی برای امنیت ملی ایران توصیف می‌کند. از همین روی، ایران هرگونه تغییر جغرافیایی در مرزهای باز خود با ارمنستان را رد می‌کند. کریدور زنگزور ایران را به طور کامل از کشورهای قفقاز جدا می‌کند که این کشور را در معرض خسارات اقتصادی سنگین قرار می‌دهد و امنیت آن را به خطر می‌اندازد. ایجاد کریدور زنگزور به معنای افزودن ابزارهای قدرت و نفوذ بیشتر بر ایران توسط آذربایجان و ترکیه است. یعنی این اهرم فشار بزرگی از سوی باکو و آنکارا بر ایران خواهد بود، زیرا دسترسی ایران به کشورهای آسیای مرکزی و قفقاز جنوبی را محدود می‌کند.
عامل اسرائیل در تیرگی روابط باکو و تهران
قصد آذربایجان برای ایجاد کریدور زنگزور و جدایی ایران از آسیای مرکزی و قفقاز جنوبی تنها عامل تشدید تنش‌ها بین دو کشور نیست، تقویت روابط باکو و تل آویو خشم مقامات ایرانی را به ویژه در دوره اخیر برانگیخته است. آذربایجان در مارس ۲۰۲۳ سفارت خود را در رژیم صهیونیستی افتتاح کرد. از زمان جنگ دوم قره باغ در سال ۲۰۲۰، اسرائیل نفوذ خود را در داخل جمهوری آذربایجان افزایش و تل آویو در این جنگ تسلیحات و اطلاعات را در اختیار باکو قرار داده است.
لازم به ذکر است که دیپلمات‌های آذربایجان و اسرائیل در جریان افتتاح سفارت جمهوری آذربایجان در تل آویو در نشستی خبری از همکاری‌های دوجانبه دو کشور برای مقابله با ایران صحبت کردند. باید توجه داشت که آذربایجان تامین کننده اصلی نفت اسرائیل است.
در همین راستا، سپاه پاسداران و ارتش جمهوری اسلامی ایران در مرز مشترک ایران و جمهوری آذربایجان علاوه بر ایجاد آبراه در رودخانه ارس در امتداد مرز مشترک دو کشور، رزمایش‌های زمینی، دریایی و هوایی انجام دادند. از سوی دیگر، آذربایجان مانورهای نظامی مشترکی را با ترکیه و پاکستان انجام داد که اولین رزمایش نظامی از این نوع در میان سه کشور بود.
آیا روسیه تنش بین آذربایجان و ایران را کاهش می‌دهد؟
مسکو سال‌هاست که تلاش می‌کند نقش میانجی بین باکو و تهران را بازی کرده تا از تشدید اوضاع اطمینان حاصل کند. با این حال، تردیدهایی در مورد توانایی روسیه برای کاهش تنش بین ایران و آذربایجان وجود دارد. روابط تهران با مسکو در حال تقویت است، ایران همچنین گذرگاه مهمی برای دسترسی روسیه به کشورهای خلیج فارس و دریای عمان بوده و اهمیت این گذرگاه در سال جاری افزایش یافته است. اما همه اینها میانجیگری روسیه برای کاهش تنش با جمهوری آذربایجان را تضمین نمی‌کند.
همانطور که جنگ اوکراین اهمیت عبور ایران به روسیه را دوچندان کرد، به دلیل دسترسی ایران به کشورهای حاشیه خلیج فارس، مشغله روسیه به جنگ در اوکراین منجر به تقویت محور موسوم به باکو – آنکارا در غیبت موقت روسیه شده است. عدم حضور روسیه در آتش‌بس بین ایران و آذربایجان میتواند علیرغم همه تهدیدها و مخالفت‌های ایران، این کشور را به ایجاد کریدور زنگزور تشویق کند.
تاثیر عامل اقتصادی
در میان تشدید تنش‌ها، عامل اقتصادی و روابط تجاری تهران و باکو را نمی‌توان نادیده گرفت که روند تقابل دو کشور را به تاخیر می‌اندازد. به باور کارشناسان، روابط تجاری بین باکو و تهران از قوی ترین عواملی است که در به تعویق انداختن رویارویی نظامی دو طرف تاکنون موثر بوده است. بر اساس آمار و اطلاعات رسمی دو کشور، بیش از ۶۰ درصد صادرات ایران به قفقاز جنوبی به جمهوری آذربایجان بوده و حجم مبادلات تجاری در حال افزایش است.
سازمان توسعه تجارت ایران می گوید حجم مبادلات تجاری دوجانبه ایران و آذربایجان در ژوئیه ۲۰۲۲ نسبت به مدت مشابه در سال ۲۰۲۱، ۱۰۰ درصد افزایش یافته است. بنابراین، جمهوری آذربایجان شریک تجاری بزرگ ایران در قفقاز است و این مشارکت بزرگ اقتصادی یکی از مهمترین دلایل تلاش دو کشور برای کنترل مناقشات خود بود.
از نظر باکو، جمهوری آذربایجان در مرکز حلقه‌ای قرار دارد که پتانسیل بالایی برای اتصال به بازارهای غرب، شرق، شمال و جنوب دارد. از این نگاه پتانسیل جمهوری آذربایجان برای ورود به بازارهای پر رونق در دو دایره شعاع بلند و کوتاه بسیار زیاد است. لذا ارتقای جایگاه این کشور در زنجیره‌های ارزش جهانی با تسهیل عبور کریدورهای حمل و نقل از خاک جمهوری آذربایجان(دریایی، هوایی و زمینی) یکی از برنامه‌های استراتژیک باکو تعیین شده است ک میتواند بستر همکاری تهران و باکو باشند.
همچنین برخی از پروژه‌های مشترک ایران و جمهوری آذربایجان میتواند به توسعه روابط تجاری دو کشور کمک کند و در دست اقدام است، که برخی از آنها عبارتند از: ۱-توافقنامه تجارت ترجیحی که در مرحله نهایی قرار دارد و در انتظار پاراف و امضاء وزرای دو کشور است؛ ۲-در دستورکار بودن اتصال ریلی ایران به جمهوری آذربایجان (پارس آباد اردبیل – ایمیشلی آذربایجان)؛ ۳-ساخت دو پل جدید ریلی و جاده ای به همراه خطوط انتقال انرژی بر روی رودخانه ارس در منطقه آغبند – خداآفرین جهت ایجاد مسیر اتصالی جدید میان آذربایجان و جمهوری خودمختار نخجوان از طریق قلمرو جمهوری اسلامی ایران؛ ۴-ساخت پل اتومبیل رو به روی رودخانه آستاراچای در شهر آستارا….
علی رغم تنش‌های سیاسی در روابط ایران و جمهوری آذربایجان، دو کشور رشد ۳۰ درصدی تجارت را تجربه کرده و همکاری‌ها در امور ترانزیت نیز بی‌سابقه ارزیابی شده است؛ دو طرح ترانزیتی مشترک در آستارا در حال اتمام و بهره‌برداری است، خودروسازی ایران در جمهوری آذربایجان فعال و طرح‌های سدسازی مشترک در حال تکمیل است. به نظر می‌رسد همین روابط اقتصادی به کنترل تنش‌های سیاسی بین تهران و باکو کمک کرده است. با این وجود طرفین نیازمند طرح‌های بزرگ برای در هم تنیدگی بیشتر سیاسی و اقتصادی هستند.
