بازار: اگرچه ترکیه به عنوان کشوری فرا قاره‌ای توصیف می‌شود، اما اپوزیسیون به ویژه سکولار، علاقه تاریخی به غرب دارد و تلاش می‌کند بعد اسلامی و آسیایی را در ترکیب این کشور انکار کند و منافع ترکیه در آسیا را نادیده بگیرد، اما آسیا منطقه‌ای پر از فرصت‌ها و چالش‌ها برای آنکارا است.
بزرگترین بخش ترکیه شبه جزیره آناتولی در شرق را اشغال کرده که معادل ۹۷ درصد از مساحت این کشور است. این شبه جزیره دریای مدیترانه و دریای سیاه را از هم جدا و جزئی از آسیا به حساب می‌آید و هنوز هم گاهی آسیای صغیر نامیده می‌شود. آناتولی سرزمینی وسیع و ناهموار است که فاقد رودخانه‌های قابل کشتیرانی است و پروژه‌های زیربنایی و شرکت‌های تجاری در مقایسه با غرب کشور از نظر اقتصادی کمتر امکان پذیر است.
اما آناتولی مزایای ویژه ای را برای ترکیه فراهم می‌کند، برای نمونه این یک منطقه بعنوان حائل تضمین می‌کند که هیچ قدرت آسیایی قلب ترکیه در غرب را تهدید نمی‌کند و هزینه هرگونه مداخله نظامی خارجی از جهت آناتولی بسیار زیاد خواهد بود. بنابراین اکثر کشورها حاضر به ریسک آن نیستند.
تاثیر ژئوپلیتیکی آب
ترکیه منابع هیدروکربنی زیادی ندارد اما دارای منابعی است که ارزش بسیار بالاتری دارد، زیرا در یکی از خشک‌ترین مناطق جهان از آب فراوانی برخوردار است. این آب در کوه‌های ناهموار و مرتفع شرق آناتولی که در زمستان پوشیده از برف بوده، به شدت متمرکز است. بر اساس داده‌های مربوط به آب، میانگین سرانه آب در منطقه خاورمیانه ۳۰۰ مترمکعب است، در حالی که این رقم در ترکیه از مرز ۳۱۰۰ مترمکعب سرانه در سال فراتر می‌رود.
شکی نیست که برخورداری ترکیه از سهم آبی معادل ۱۰ برابر همسایگانش در جنوب، مزیت بلندمدتی به نفع آنکارا است. طی ۲۰ سال گذشته، دولت ترکیه با استفاده از آخرین فناوری‌ها در بازسازی غرب و شرق آناتولی به بهره مندی از آب این دو رودخانه متوسل شده است. از همین روی، کنترل ترکیه بر سواحل حوضه دجله و فرات به آنکارا برتری ژئوپلیتیکی طولانی مدت نسبت به همسایگانش در جنوب می‌دهد.
مشکل آب بین ترکیه، عراق و سوریه از سال ۱۹۸۴ به وجود آمده و ترکیه پروژه یکپارچه عظیم را برای توسعه رودخانه‌های دجله و فرات با مساحت ۷۴۰۰۰ کیلومتر اجرا می‌کند. اهداف تعیین شده برای پروژه «گاپ» ایجاد یک شبکه عظیم برای آبیاری و تولید برق از جمله ۲۱ نیروگاه برق و دوبرابر کردن تولید کشاورزی ترکیه است. آنچه مشکلات موجود در این پرونده را افزایش می‌دهد، عدم وجود توافق رسمی در زمینه مدیریت آب بین عراق، سوریه و ترکیه، علاوه بر هرج و مرج شدید در عراق و سوریه است.
سیاست‌گذاران در آنکارا در تلاش هستند از این واقعیت استفاده کنند، چون ترکیه از دهه ۱۹۶۰ حدود ۶۰۰ سد بر روی این دو رودخانه ساخته و ۶۰۰ سد دیگر در ۴۰ سال آینده برنامه ریزی شده است. بسیاری از این سدها بخشی از پروژه جنوب شرقی آناتولی هستند. که هدف آن تقویت فعالیت‌های اقتصادی در منطقه است.این منطقه به ویژه در وسط شبه جزیره که شامل فلات غنی از کشاورزی است.
بخشی از نگرانی‌ها به وضعیت داخلی ترکیه مربوط می‌شود، زیرا آناتولی، به ویژه جنوب شرق ترکیه، منطقه‌ای محافظه‌کار بود که از نظر تاریخی توسط نیروهای سکولار حاکم بر استانبول، آنکارا و ازمیر، به حاشیه رانده شده بود. رجب طیب اردوغان، رئیس جمهور ترکیه تاکید دارد که جنوب شرقی این کشور دیگر مورد غفلت قرار نمی‌گیرد و سدهایی که در آنجا ساخته می‌شوند شاهدی بر این امر هستند. سد ایلیسو بخشی از پروژه جنوب شرقی آناتولی است که قادر است سالانه ۴.۱۲ میلیارد کیلووات ساعت انرژی الکتریکی تولید و به تامین آب برای آبیاری ۱.۲ میلیون هکتار کمک کند.
اما اهمیت سدها برای ترکیه تنها به تولید انرژی و آبیاری محصولات محدود نمی‌شود، بلکه به نفوذ ژئوپلیتیکی نیز منجر می‌شود. درواقع، ترکیه با ساخت سدها به دنبال افزایش نفوذ اقتصادی و اجتماعی خود در منطقه است.
تاثیر سد آتاتورک در بحران منطقه
زمانی که این کشور سد آتاتورک را ساخت که یکی از بزرگترین سدهای جهان محسوب می‌شود، جریان رودخانه فرات را برای پر کردن مخازن پس از اتمام پروژه متوقف کرد. ترک‌ها از قبل به همتایان سوری و عراقی خود اطلاع دادند، اما کشورهای پایین دستی با عصبانیت واکنش نشان دادند و سپس اوزال رئیس جمهور ترکیه به آنها پاسخ داد و گفت: ما به اعراب نمی‌گوییم که با نفت خود چه کنند، به همین دلیل ما هیچ پیشنهادی را از آنها در مورد آب را نمی‌پذیریم.
رشد جمعیت در عراق و سوریه و ضعف دولت‌ها در هر دو کشور، به ویژه پس از شکست عراق در جنگ خلیج فارس در سال ۱۹۹۱، موجب تضعیف آنها شد. در مقابل، دولت حزب عدالت و توسعه با سیاست نسبتاً متفاوتی آمد و پروژه‌های سدسازی را پیش برد. یک پژوهش عراقی درمورد سیاست آب ترکیه و پیامدهای آن بر کشورهای همسایه (عراق و سوریه) اشاره می‌کند که مسئله آب یکی از پیچیده‌ترین مسائل و مشکلاتی بوده که روابط ترکیه و اعراب با آن مواجه است.
از سوی دیگر عراق و سوریه تلاش کردند در مقابل سیاست ترکیه بایستند و حقوق قانونی خود را در آب‌های دجله و فرات مطالبه کردند، اما به راه حل مشترکی برای توافق برای مقابله با سیاست آبی ترکیه نرسیدند. مطالعه دیگری در عراق که روابط بین بغداد و آنکارا را پس از به قدرت رسیدن حزب عدالت و توسعه رصد کرده است، می‌گوید که اظهارات دولت‌های قبلی ترکیه مبنی بر اینکه رودخانه‌های دجله و فرات ثروتی ملی هستند و تنها تابع حاکمیت ترکیه هستند، دیگر توسط رهبران حزب عدالت تکرار نمی‌شوند. ترکیه شاید مانند عربستان سعودی از منابع نفتی بزرگی برخوردار نباشد، اما کنترل آنکارا بر حوضه دجله و فرات بی‌نظیر است. در واقع، این نفوذ را می‌توان گزینه محوری ترکیه توصیف کرد.
موضع پ.ک.ک در مورد سدهای ترکیه
گروه دیگری که از نفوذ فزاینده ترکیه بر حوضه دجله-فرات نگران شده، حزب کارگران کردستان (پ‌ک‌ک) است که جزو گروه تروریستی طبقه‌بندی می‌شود. پ‌ک‌ک مدتی است که سدهای آناتولی را هدف قرار داده و اعضای ارشد آن ادعا می‌کنند که آنکارا به دنبال سوء استفاده از کنترل خود بر جریان آب به منظور تضعیف جنبش PKK است.
ترکیه خانه میلیون‌ها کرد است که روابط پیچیده‌ای با دولت مرکزی دارند. جالب آنکه حزب حاکم عدالت و توسعه سهم زیادی از آرای کردها را به دست می‌آورد و آنها آن را گزینه بهتری نسبت به حزب کمونیستی می‌دانند. پ.ک.ک برای دهه‌ها به دنبال سوء استفاده از تنش‌های اجتماعی برای ایجاد ناآرامی در ترکیه بوده و البته قدرت‌های غربی نیز با سوء استفاده از درگیری ترکیه با این حزب به دنبال تضعیف اقتدار آنکارا بودند. همچنین از خودگردانی کردها که توسط مبارزان سوری به نمایندگی از شاخه سوری حزب کارگران کردستان (PKK) تأسیس شده، حمایت می‌کنند.
قرار گرفتن در معرض مداخلات خارجی در منطقه جنوب آناتولی بزرگترین نقطه ضعف ترکیه تلقی می‌شود. بعید است که یکپارچگی مناطق کشور در درازمدت به خطر بیفتد، اما ادامه فعالیت پ‌ک‌ک و حملات آن به سدهای دجله و فرات، کنترل کامل آنکارا بر سواحل سرچشمه‌های این دو رودخانه را از بین می‌برد.
افزایش شکاف ایران و ترکیه
تنش بین ترکیه و ایران اخیراً با ساختن سدی بر روی آبراه‌های فرامرزی، یعنی رودهای ارس، دجله و فرات، دوباره شعله‌ور شد. ایران ترکیه را متهم می‌کند که عمداً باعث خشکسالی و کمبود آب در منطقه شده که هر دو بر ایران تأثیر گذاشته اند.
به نظر می‌رسد ترکیه تمایلی به توقف ساخت سد خود در آب‌های فرامرزی ندارد. پروژه‌های سدسازی به ترکیه کمک می‌کند تا ذخایر آب خود را بالاتر از حد نرمال در میان مشکل کمبود آب جهانی افزایش دهد. استدلال ایران مبنی بر محدود کردن تامین آب ترکیه در بحبوحه بی‌ثباتی شدید اقتصادی و سیاسی، احتمالاً تأثیر چندانی بر سیاست آب آنکارا ندارد، اگرچه بر همکاری تهران-آنکارا تأثیر می‌گذارد.
بن بست دیپلماتیک بین ایران، عراق و ترکیه بر سر سد ایلیسو که در سال ۲۰۲۱ توسط رجب طیب اردوغان رئیس جمهور ترکیه در استان ماردین در جنوب شرقی ترکیه افتتاح شد، به وجود آمد. سد جدید با حجم کل ذخیره آب ۱۱ میلیارد متر مکعب می‌تواند ۱۲۰۰ مگاوات برق آبی تولید کند. تهران آنکارا را مسئول خشکسالی‌های شدید در ایران می‌داند که باعث طوفان‌های گرد و غبار شدید در چندین شهر ایران شد. اگرچه سدسازی بر روی دجله و فرات بر شرایط آبی تأثیر می‌گذارد، اما نمی‌توان سوء مدیریت در منابع آبی ایران و عراق را نادیده گرفت.
روابط ترکیه و ایران بر سر مسائل بی‌شماری که عمدتاً ناشی از رقابت برای نفوذ منطقه‌ای در سوریه، عراق و تا حدودی منطقه خلیج‌فارس است، شکاف‌های زیادی داشته است. ایران نارضایتی خود را از فعالیت‌های نظامی فزاینده ترکیه در منطقه، به ویژه در مورد عملیات اخیر ترکیه در استان سنجار عراق پنهان نمی‌کند. با این حال، بر خلاف رقابت استاندارد ژئوپلیتیکی آنها، مناقشه فعلی منابع آبی در آینده قابل پیش‌بینی برای روابط دوجانبه ناآرام دو کشور همسایه مشکل جدی ایجاد خواهد کرد.
