به قلم: لو پانین، شورای امور بین‌الملل روسیه RIAC
در این زمینه، رویارویی هستهای در مثلث پاکستان، هند و چین به‌طور غیرمستقیم فراموش شد. با این حال، روابط در این منطقه بیشترین پتانسیل طولانی مدت برای بی ثباتی را دارد. نیروهای هستهای طرفین به سرعت در حال توسعه هستند و فرصت‌های بیشتر و بیشتری برای درگیری ایجاد می‌کنند. علاوه بر این، هند و پاکستان تنها قدرت‌های هستهای هستند که به طور دوره‌ای حملات هوایی را به خاک یکدیگر انجام می‌دهند. این مقاله به بررسی پیکربندی هستهای فعلی در منطقه می‌پردازد و در مورد گام‌های ممکن برای تثبیت وضعیت پیشنهاداتی ارائه می‌کند.
امروز در مثلث پاکستان، هند و چین، شاهد رشد بی سابقه توانمندی‌های هستهای هستیم. چین یکی از پیشروها در توسعه سلاح‌های مافوق صوت است، هند نیز در حال آزمایش و توسعه سلاح‌های مافوق صوت است و همچنین در حال ایجاد ناوگان زیردریایی‌های حامل موشک‌های بالستیک است. پاکستان که منابع بسیار کمتری دارد، قصد دارد ناوگان زیردریایی هستهای خود را ایجاد کند و قابلیت‌های هستهای خود را عمدتاً از طریق دستیابی به فناوری پیشرفته چینی به طور قابل توجهی مدرن‌سازی کند.
چین به عنوان اولین لبه مثلث
رویارویی فزاینده چین و ایالات متحده به عنوان محرکی برای رشد توانایی‌های هستهای این مثلث عمل کرد. به عنوان بخشی از تمایل جمهوری خلق چین برای دستیابی به حداقل برابری نسبی با ایالات متحده، رهبری چین در دهه گذشته به سمت بهبود کمی و کیفی توانایی‌های خود رفته است. به ویژه، جمهوری خلق چین با ساخت سیلوهای موشکی جدید برای موشک‌های بالستیک قاره پیما، بهبود دقت و ابزار غلبه بر دفاع موشکی، به دنبال خنثی کردن اثربخشی پیشرفت‌های آمریکا در دفاع موشکی، زرادخانه هستهای خود را به طور قابل توجهی گسترش می‌دهد. موشک‌های میان برد موجود و آینده نگر، از جمله موشک‌های مافوق صوت، برای نابودی پایگاه‌های مستحکم ایالات متحده در اقیانوس آرام و شکستن سیستم‌های دفاع موشکی طراحی شده اند.
بدیهی است که دومین حریف هستهای چین، هند، به عنوان حریف اولویتی برای نیروهای هستهای چین تلقی نمی شود. هر دو کشور مدت‌ها و سرسختانه دکترین عدم استفاده از سلاح‌های هستهای را برای اولین بار اعلام کرده‌اند، و درگیری‌های مرزی بین دهلی نو و پکن، اگرچه به‌طور فزایندهای وارد فاز داغ می‌شوند، اما محلی‌سازی شده‌اند. نیروهای طرفین در مناطق مرتفع تقریباً برابر هستند، تأمین گروه‌های تهاجمی بزرگ بسیار دشوار است و درگیری‌های مرزی موجودیت دو کشور را تهدید نمی‌کند. طرفین نیز با موفقیت به منظور کاهش احتمال درگیری‌های مرزی در سطح فرماندهان در حال مذاکره هستند. نمی توان در مورد احتمال فتح تبت توسط هند یا قطع کریدور سیلیگور توسط چین که قلمرو اصلی هند را به ایالت‌های شرقی متصل می‌کند، صحبت کرد.
موقعیت هند
علیرغم عدم وجود تهدید حاد از سوی چین، هند مجبور است زرادخانه هستهای خود را مدرنیزه کند تا بتواند در صورت تشدید تنش انفجاری به اهداف حساس در چین حمله کند. این به خوبی با دکترین هند در مورد حداقل بازدارندگی – نیاز به تضمین امکان حمله هستهای تلافی جویانه علیه مراکز جمعیتی دشمن مطابقت دارد.
هند با ایجاد ناوگان زیردریایی – زیردریایی‌های نوع Arihant و پایگاه‌هایی برای آنها در قسمت شرقی اقیانوس هند، اجرای این اصل را در رابطه با چین تضمین می‌کند. یکی دیگر از زمینه‌های مهم، بهبود موشک‌های بالستیک هند از طریق ایجاد موشک‌هایی با کلاهک‌های متعدد، به عنوان مثال، نسخه مربوط به موشک‌های Agni-V و Agni-VI است. علاوه بر این، هند، همراه با روسیه، در حال توسعه فناوری‌های مافوق صوت – موشک‌های BrahMos 2 و هواپیماهای نمایشگر بدون سرنشین مافوق صوت هستند. یکی از وظایف مهم چنین سامانه‌هایی، شکستن سیستم دفاع موشکی چین است که به سرعت در حال پیشرفت است، که اتفاقاً با حمایت روسیه نیز ایجاد می‌شود تا حمله تلافی‌جویانه را تضمین کند.
هند توانایی‌های حمله تلافی جویانه هستهای خود را حفظ کرده و افزایش خواهد داد، و چین، حتی اگر در یک حمله پیشگیرانه غیرمحتمل و غیرمعمول موفق شود، مزیت زیادی به دست نخواهد آورد. با این وجود، هند با داشتن بودجه نظامی بسیار کمتر مجبور است (حداقل تا حدی) توانایی‌های خود را با چین، که به دنبال رقابت با نیروی نظامی اصلی در جهان – ایالات متحده است، مطابقت دهد.
ضلع سوم
در رابطه با ضلع سوم مثلث، پاکستان، اوضاع پیچیده تر است. از همان لحظه استقلال از بریتانیای کبیر، روابط هند و پاکستان به شدت پر چالش بود. اوضاع اطراف کشمیر همچنان انفجاری است. علاوه بر این، پاکستان هند را تهدیدی برای موجودیت خود می‌داند. این به این دلیل است که هند اولاً سرچشمه‌های سند را کنترل می‌کند که نقش تعیین کننده‌‌ای در اقتصاد و امنیت آبی پاکستان دارد. ثانیاً، هند جمعیت، اقتصاد و ارتش بسیار بیشتری دارد و بخش‌هایی از مرز بین دولت‌ها وجود دارد که برای تهاجم کاملاً مناسب است. و بر خلاف یک جنگ فرضی با چین، هند این توانایی را دارد که در صورت وقوع یک جنگ تمام عیار، پرجمعیت‌ترین و از نظر اقتصادی مهم‌ترین بخش پاکستان را تهدید کند.
بر اساس این واقعیت‌ها، رهبری نظامی-سیاسی پاکستان یک دکترین هستهای اساساً متفاوت را تدوین کرد و بر استفاده پیش‌دستانه از آن در صورتی که خصومت‌های متعارف در مقیاس بزرگ با هند به نفع آن نباشد تأکید کرد. در عین حال، توجه به این نکته مهم است که تسلیحات هستهای نقش تثبیت کننده‌‌ای در روابط بین کشورها نداشته است. خونین‌ترین جنگ کارگیل در اواخر دهه ۱۹۹۰ و بلافاصله پس از آزمایش‌های هستهای پاکستان و هند و همچنین تعدادی از حملات تروریستی بزرگ رخ داد که اسلام آباد دهلی نو را به حمایت از آن متهم می‌کند. به گفته برخی کارشناسان پاکستان از زرادخانه هستهای خود برای محافظت از خود در برابر اقدامات تلافی جویانه هند برای حمایت از اقدامات تروریستی استفاده می‌کند. هند نیز به نوبه خود اقداماتی را انجام می‌دهد که می‌تواند باعث تشدید درگیری شود، به عنوان مثال، صدور فرمانی در مورد سازماندهی مجدد ایالت جامو و کشمیر که به معنای پایان دادن به وضعیت ویژه این سرزمین تحت کنترل هند است.
در این شرایط، درگیری‌ها هم بین نیروهای هندی و گروه‌های تحت حمایت پاکستان در کشمیر و هم بین نیروهای مسلح دو کشور رو به افزایش است. بارزترین نمونه، مجموعه‌‌ای از درگیری‌های مرزی در سال ۲۰۱۹ است. پس از حمله تروریستی یکی از اعضای یک گروه اسلامگرای پاکستانی علیه پرسنل امنیتی هند که منجر به کشته شدن ۴۰ نفر شد، نیروی هوایی هند حمله هوایی به پایگاه ادعایی این گروه در پاکستان انجام داد. روز بعد، نیروی هوایی پاکستان علیه مناطق تحت کنترل هند تلافی کرد. در جریان نبرد هوایی یک جنگنده هندی نیز سرنگون شد. پس از اعلام پیروزی هر دو طرف، درگیری به پایان رسید.
توسعه زرادخانه هستهای هند نیز برای رهبری پاکستان نگران کننده است. با وجود فقدان مکانیسم اقدام متقابل کنترل تسلیحات هستهای به جز تبادل سالانه مختصات تاسیسات هسته ای و وعده عدم حمله به چنین تاسیساتی، توسعه سریع سلاح های هستهای هند، به ویژه در زمینه افزایش قدرت و دقت کلاهک‌ها، و همچنین تسلیحات مافوق صوت، می‌تواند توسط رهبری پاکستان به عنوان تمایل رهبران هند برای ایجاد ابزاری برای قادر ساختن هند به انجام یک حمله پیشگیرانه درک شود. کلاهک‌های دقیق‌تر و قدرتمندتر، همراه با موشک‌های مافوق صوت که رهگیری آنها دشوار است، می‌تواند امکان حمله پیشگیرانه علیه نیروهای هستهای پاکستان را فراهم کند. برخی از تحلیلگران هندی نیز بر این باورند که دهلی نو ممکن است در صورت دریافت اطلاعاتی در مورد حمله اتمی قریب الوقوع از اسلام آباد از سیاست عدم استفاده اولیه دور شود.
معضل امنیتی جنوب آسیا
در حال حاضر هند توانایی خنثی کردن تسلیحات هستهای پاکستان را ندارد زیرا ترکیب تعداد، قدرت و دقت تسلیحات هستهای هند، ضربه زدن به پرتابگرهای متحرک پاکستانی و تأسیسات انبار تسلیحات هستهای مدفون شده این کشور را غیر ممکن می‌سازد. در عین حال، به دلیل رویارویی با چین، هند مجبور است به سرعت نیروهای مسلح خود را در جهت‌هایی تغییر دهد که در میان مدت بتواند چنین حمله‌‌ای را امکان پذیر کند. به گفته کارشناسان، رهبری پاکستان در حال افزایش تعداد سلاح‌های هستهای تاکتیکی برای استفاده از آنها علیه ارتش هند در صورت خطر دستیابی به موفقیت در یک جبهه گسترده است و در حال توسعه اولین موشک بالستیک قاره پیما است. همچنین ادعاهای مکرری در رسانه‌های هند وجود دارد مبنی بر اینکه چین احتمالاً برای غلبه بر دفاع موشکی هند -که پس از دستیابی به سامانه اس-۴۰۰ روسی افزایش یافته است- سیستم موشکی مافوق صوت df-17 را به پاکستان بفروشد.
می‌توان نتیجه گرفت که ما با یک تجلی کلاسیک معضل امنیتی سر و کار داریم – وضعیتی که افزایش امنیت یک کشور به این واقعیت منجر می‌شود که کشور دیگر احساس خطر کند. اقدامات چین که می‌خواهد در رابطه با آمریکا احساس امنیت بیشتری کند، هند را نگران می‌کند. اقدام دهلی نو برای بهبود امنیت خود اسلام آباد را نگران می‌کند. و اقدامات پاکستان برای بهبود امنیت خود هندوستان و غیره را ترسانده است.
بعد هستهای درگیری بین روسیه و غرب بیش از هفتاد سال سابقه دارد، دو طرف در توسعه توافقنامه‌ها تجربه دارند و بقایایی از معماری امنیتی (در درجه اول START-3) که پس از جنگ سرد ایجاد شد وجود دارد. و مهمتر از همه، در بعد هستهای، شاهد تقابل بین دو بازیگر هستیم – ناتو که اعضای آن در دکترین هستهای تقریباً بدون چون و چرا از ایالات متحده پیروی می‌کنند، و از طرف دیگر روسیه. در مثلث هند، پاکستان و چین، ما با سه بازیگر مستقل منطقه‌‌ای سروکار داریم که با نیم نگاهی به نیروهای خارجی، موج جدیدی از تسلیح مجدد را در منطقه دنبال می‌کنند.
نتیجه گیری
رقابت تسلیحاتی در منطقه هر روز پرهزینه تر می‌شود و برای هند که حدود ۱۰ درصد بودجه را صرف ارتش می‌کند و برای پاکستان که حدود ۱۷ درصد را هزینه می‌کند، و با توجه به اینکه این دولت‌ها مشکلات اقتصادی حل نشده زیادی دارند، خطرناک است. دوره‌های رویارویی حاد پتانسیل تشدید را دارد و در غیاب هرگونه توافق رسمی برای افزایش شفافیت، رهبران کشورها ممکن است وضعیت را نادرست ارزیابی کنند و ریسک‌های غیرمنطقی را بپذیرند. هنوز نمی توان در مورد امکان انعقاد توافق در مورد کاهش تسلیحات در منطقه صحبت کرد – چین خود را شریک برابر روسیه و ایالات متحده می‌داند و پتانسیل خود را کمتر از سطح آمریکا یا روسیه کاهش نخواهد داد. هند پس از آن مجبور خواهد شد پتانسیل خود را افزایش دهد.
در گذشته، ایالات متحده که با پاکستان و هند شراکت قوی دارد، تلاش‌هایی را برای تثبیت روابط هند و پاکستان انجام داده است. با این حال، پس از خروج ایالات متحده از افغانستان، سرد شدن سریع روابط با پاکستان، و دخالت فزاینده هند در ابتکارات ضد چینی آمریکا، صحبت در مورد واشنگتن به عنوان یک میانجی احتمالی به طور فزایندهای دشوار می‌شود.
در این شرایط، می‌توان از پتانسیل سازمان همکاری شانگهای که شامل هر سه “وجه مثلث” است، استفاده کرد و از آن برای توسعه اقداماتی برای کاهش تنش به ویژه در خط کنترل هند و پاکستان استفاده کرد. البته نمی توان روی توافقی در قالب معاهدات امنیتی جامع اروپایی که نمونه‌‌ای از گذشته نزدیک بود حساب کرد. با این حال، با توجه به بیانیه اخیر شهباز شریف، نخست وزیر پاکستان که از هند خواست تا در مورد طیف وسیعی از مسائل امنیتی مذاکره کند.، می‌توان انتظار تغییرات مثبت را داشت. طرفین می‌توانند اقداماتی را برای افزایش اعتماد متقابل و کاهش احتمال وقوع حوادث انجام دهند. به عنوان مثال، می‌توان در مورد رایزنی‌های منظم در سطح رهبری نظامی کشورها، بازرسی از تأسیسات هستهای طرفین، اقدامات خاص برای خروج تسلیحات تهاجمی از خط تماس در کشمیر صحبت کرد. همه این اقدامات به طرفین اجازه می‌دهد تا مطمئن شوند که هیچ یک از آنها برای حمله ناگهانی در مقیاس وسیع به دیگری آماده نمی شوند. همچنین امکان مهار بهتر حوادثی مانند آنچه در سال ۲۰۱۹ رخ داد را فراهم می‌کند. ریاست سازمان همکاری شانگهای هند و روابط گرم روسیه با هند، چین و پاکستان، روسیه را در موقعیتی منحصر به فرد به عنوان واسطه در رسیدن به سازش قرار داده است. اگر چنین مصالحه ای حاصل نشود، مسابقه تسلیحاتی سریع در منطقه با خطرات فزاینده رویارویی هستهای ادامه خواهد یافت.
