بهروز قزل – پژوهشگر موسسه مطالعات راهبردی شرق
سردار بردی‌محمداف، رئیس جمهور ترکمنستان در روزهای 5-6 ژانویه جاری به چین سفر کرد؛ در حالی که چین – در حال حاضر – بزرگترین و مهم‌ترین خریدار گاز صادراتی ترکمنستان بوده و ترکمنستان، بزرگترین عرضه کننده گاز طبیعی (از طریق خط لوله) به چین به شمار می‌رود. هرچند سرآغاز روابط دیپلماتیک پکن و عشق‌آباد به ژانویه 1992 باز می‌گردد، اما سیر صعودی و شتابان مناسبات دو کشور در حدود پانزده سال پس از آن و تنها به دنبال بروز مشکلات در مسیر سنتی صادرات گاز از طریق روسیه (اختلاف با مسکو و حتی انفجار خط لوله و قطع جریان صادرات گاز ترکمنستان از این مسیر) و پدید آمدن برخی اختلاف نظرها با تهران (اختلاف بر سر قیمت و پرداخت معوقات از سوی ایران و قطع ناگهانی صادرات گاز توسط ترکمنستان) آغاز شد. تا جایی که در یک دهه اخیر، روابط گازی با چین به نخستین اولویت راهبردی روابط خارجی ترکمنستان در زمینه انرژی تبدیل شده است. با وجود این، وضعیت مذکور حاوی برخی فرصت‌ها و چالش‌ها برای عشق‌آباد بوده و دورنمای پیچیده‌ای را در بستر «روابط خارجی متوازن» و «چندگانه‌سازی مسیرهای صادرات گاز» پدید آورده است. بر این اساس، متن پیش‌رو در صدد است تا به بهانه سفر اخیر سردار بردی‌محمداف به چین، ابعاد مختلف روابط پکن و عشق‌آباد را مورد توجه قرار دهد.
محیط عمومی روابط چین و ترکمنستان
چین مهم‌ترین شریک تجاری ترکمنستان و دارای بزرگترین سهم سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی در این کشور است. به گزارش اداره کل گمرک جمهوری خلق چین، حجم روابط تجاری پکن و عشق‌آباد در 11 ماه نخست 2022 بیش از 10 میلیارد و 123 میلیون دلار بوده و تنها در ماه نوامبر (مقطع انتشار گزارش و به‌عنوان نمونه) به 1 میلیارد و 148 میلیون دلار رسیده است. در دوره زمانی مذکور (11 ماهه 2022)، صادرات چین به ترکمنستان 787 میلیون دلار بوده و در ماه نوامبر رقمی بیش از 96 میلیون دلار را نشان می‌دهد. در مقابل، در بازه زمانی مذکور (11 ماهه 2022)، میزان صادرات ترکمنستان به چین رقمی معادل 9 میلیارد و 336 میلیون دلار بوده است که سهم ماه نوامبر 1 میلیارد و 52 میلیون دلار بوده است. در این میان، حدود 9 میلیارد و 280 میلیون دلار از مجموع گردش تجاری 10.123 میلیارد دلاری دو کشور مربوط به صادرات گاز طبیعی از ترکمنستان به چین است.
الف) مسائل مربوط به خطوط لوله انتقال گاز:
صادرات گاز ترکمنستان به چین از طریق خطوط لوله سه‌گانه A، B و C که به ترتیب در سال‌های 2009، 2010 و 2014 راه‌اندازی شده است، انجام می‌شود. این سه خط لوله موازی که با سرمایه‌گذاری «بانک توسعه چین» و «بانک چین» احداث شده است، از مسیر کشورهای ازبکستان و قزاقستان به چین متصل می‌شود. این شبکه انتقال گاز که به خطوط لوله گازی چین – آسیای مرکزی نیز مشهور هستند، علاوه بر ترکمنستان، گاز کشورهای ازبکستان و قزاقستان را نیز به چین منتقل می‌کنند؛ اما ترکمنستان، همچنان تأمین 80 درصد گاز ورودی به این شبکه را بر عهده دارد. بنابراین، عشق‌آباد، بزرگترین تأمین‌کننده گاز طبیعی چین از طریق این خطوط لوله به شمار می‌رود که تنها در سال 2021 بین 31 الی 34 میلیارد مترمعکب (احتمالا 31.5 میلیارد مترمعکب به گزارش BP) گاز را از طریق همین خطوط لوله روانه چین کرده است. علاوه بر خطوط لوله موجود، سال‌ها است که خط چهارم این شبکه (خط لوله D) نیز برنامه‌ریزی شده است (هرچند اجرای آن تا به امروز با تأخیری حدودا 10ساله همراه است). این خط لوله که ظرفیت انتقال سالانه آن 30 میلیارد مترمعکب تخمین زده می‌شود، قرار است تا گازهای استخراج شده از میدان بزرگ گالکینیش ترکمنستان را از مسیری متفاوت (یعنی از طریق کشورهای ازبکستان، تاجیکستان و قرقیزستان) به چین منتقل کند. سرمایه‌گذاری برای احداث این خط لوله نیز (برخلاف وام‌های بانکی سه خط لوله پیشین) قرار است تا مستقیما از سوی شرکت ملی نفت و گاز چین (CNPC) تأمین شود (در مقابل، ترکمنستان متعهد شده است که سالانه 17 میلیارد مترمعکب گاز را به مدت سه سال، به عنوان بازپرداخت هزینه خدمات و ساخت این خط لوله جدید به شرکت ملی نفت و گاز چین ارائه کند).
مسئله راه‌اندازی خط چهارم (D) که برای ترکمنستان از اهمیت بسیاری برخوردار بوده و با وجود موانع موجود در سناریوهای جایگزین (موانع پیش‌روی خط لوله TAPI و چالش‌های مسیر ترانس‌خزر)، حاوی جنبه‌های متعارضی است. از یکسو، همان‌طور که اشاره شد، احداث آن با تأخیری 10 ساله همراه بوده و رفع چالش‌های لجستیکی، تکنولوژیک و سیاسی راه‌اندازی آن نیز با تردیدهایی همراه است. برای نمونه، عملیاتی شدن این مسیر تنها در کشور تاجیکستان نیازمند ساخت 42 تونل مجزا است که عملیات ساخت اولین تونل در ژانویه 2020 تکمیل شده است. از سوی دیگر، ترکمنستان در ژوئن 2022 اعلام کرد که برای افزایش (تقریبا دو برابر کردن) صادرات گاز خود به چین تا میزان 65 میلیارد مترمعکب برنامه‌ریزی کرده است که تحقق آن، منوط به آنلاین شدن خط لوله مذکور (D) دانسته می‌شود. این در حالی است که تا به امروز، حتی ظرفیت حداکثری (به طور تخمینی 55 میلیارد مترمعکبی) سه خط لوله موجود (A، B و C) نیز به طور کامل استفاده نشده و گاز ورودی لازم برای تکمیل ظرفیت آن از سوی ترکمنستان یا هر کشور دیگری تزریق نشده است. با وجود این، این را نیز نمی‌توان نادیده گرفت که چینی‌ها از سال 2021 سرمایه‌گذاری بر روی چاه‌های جدید میدان گازی گالکینیش (منبع اصلی تأمین کننده گاز مورد نیاز خط لوله جدید) را آغاز کرده‌اند.
ب) سایر مناسبات در دوره سردار بردی‌محمداف:
پیش از این و در جریان سفر وزیر دفاع چین به ترکمنستان و ملاقات با رئیس جمهور این کشور در آوریل 2022، سردار بردی‌محمداف تأکید کرده بود که عشق‌آباد اهمیت بسیاری برای روابط خود با پکن قائل است. در این دیدار، هر دو طرف تصریح کردند که پکن و عشق‌آباد روابط سطح بالایی را در زمینه سیاست، دیپلماسی، تجارت، فرهنگ و فعالیت‌های بشردوستانه ترتیب داده و حتی در برخی موضوع‌ها به سطح همکاری راهبردی دست یافته‌اند. علاوه بر ابعاد اقتصادی که در حال حاضر، چین با فاصله آشکار از بسیاری از کشورها، یکی از مهم‌ترین شرکای تجاری ترکمنستان به شمار می‌رود، هم‌اکنون بیش از 1400 دانشجوی ترکمن در دانشگاه‌های کشور چین در حال تحصیل هستند و در بیشتر دانشگاه‌های کشور ترکمنستان نیز، زبان چینی آموزش داده می‌شود. همکاری‌های نظامی در عرصه فناوری‌های تسلیحاتی و تقویت روابط پایدار و طولانی‌مدت میان نهادهای نظامی – انتظامی دو کشور نیز مورد تأکید بوده است.
افزون بر این‌ها، مسائل خاص برآمده از محیط امنیتی افغانستان نیز عرصه‌ای برای همگرایی دو کشور در خصوص برخی موضوع‌ها فراهم آورده است. ترکمنستان، به‌رغم روابط واقع‌گرایانه (و تماس‌های سازنده) با طالبان در یک سال اخیر، کماکان نسبت به تهدیدها از سوی مرزهای جنوبی خود آسیب‌پذیر بوده و یا حداقل، نسبت به مخدوش شدن منافع ملی خود در بحث تجارت، کریدورهای زمینی، بهره‌برداری از منابع مشترک و … نگران است. این در حالی است که چین، به‌واسطه روابط خود با طالبان و نقش دیپلماتیک فعال‌تری که در افغانستان به نمایش گذاشته است، از ظرفیت تأثیرگذاری بالاتری در محیط سیاسی و امنیتی افغانستان برخوردار بوده و به نظر می‌رسد که قادر به فراهم کردن حاشیه امن نسبی برای عشق‌آباد است (حداقل در چشم‌انداز تحلیلی، به‌نظر می‌رسد که عشق‌آباد قائل به چنین استنباطی است). بر این اساس، علاوه بر مناسبات مبتنی بر صادرات انرژی (به عنوان اولویت نخست روابط پکن و عشق‌آباد)، موضوع‌های مربوط به همکاری‌های سیاسی، امنیتی، فرهنگی و حتی نظامی – تسلیحاتی نیز در بستر تعاملات چین و ترکمنستان قابل شناسایی هستند.
سفر ژانویه 2023 سردار بردی‌محمداف به چین
سردار بردی‌محمداف در 5-6 ژانویه جاری به چین سفر کرده و با مقام‌های این کشور از جمله «شی جین پینگ» رئیس جمهوری خلق چین، «لی کی کسیانگ» نخست وزیر این کشور و «لی ژانگ شو» رئیس کمیته دائمی مجلس ملی خلق چین دیدار کرد. در جریان این سفر حداقل 15 یادداشت تفاهم از جمله یادداشت تفاهم همکاری در بخش انرژی توسط رؤسای جمهور دو کشور امضا شد. در جریان ملاقات با سردار، شی جین پینگ تصریح کرد که چین، مایل به همکاری بیشتر در بخش انرژی ترکمنستان است. وی همچنین، «اتصال زیرساختی» را که در مناسبات دو کشور برنامه‌ریزی شده است، نقطه رشد جدیدی در مشارکت راهبردی جامع ترکمنستان و چین دانست. در این زمینه، ضرورت ارتقای همکاری‌های دو کشور در بحث راه‌های ارتباطی و حمل‌ونقل فرامرزی، افزایش تعداد پروازها و حجم تردد کانتینرهای ریلی در مسیر «چین – قزاقستان – ترکمنستان – ایران» و حمل‌ونقل چندوجهی در جهت «چین – قرقیزستان – ازبکستان – ترکمنستان» نیز مورد تأکید قرار گرفت.
گسترش همکاری‌ها در زمینه پزشکی و بهداشت، تقویت تبادلات در زمینه طب سنتی، ایجاد مرکز مشترک طب سنتی در ترکمنستان (با توجه به علاقمندی شخصی قربانقلی بردی‌محمداف، رئیس جمهور پیشین و رئیس فعلی مجلس خلق ترکمنستان به این عرصه) و همکاری در زمینه کشت و فرآوری گیاهان دارویی، همکاری در زمینه آموزش متخصصان پزشکی، تقویت همکاری‌های دوجانبه و چند جانبه با نهادهای ترکمنستانی در زمینه پیشگیری از بیماری‌ها، پاسخگویی به فوریت‌های بهداشتی و پزشکی از راه دور نیز از موضوع‌های دیگری بود که در گفتگوی شی جین پینگ و سردار به آن‌ها اشاره شد. همچنین همکاری در زمینه کشاورزی، بهینه‌سازی آبیاری، فرآوری پنبه، توسعه ماشین آلات کشاورزی و آموزش تکنسین‌های این بخش نیز مورد توجه قرار گرفت و در عین حال، بر اهمیت تعامل در چارچوب همکاری‌های اقتصادی منطقه‌ای آسیای مرکزی، سازوکارهای همکاری ریلی و سایر فرصت‌های چندجانبه تأکید شد. همچنین چین، آمادگی خود را برای کمک به ترکمنستان در تسریع ساخت زیرساخت‌های حمل و نقل و ایجاد یک سیستم لجستیکی مدرن اعلام کرد.
لی کی کسیانگ، نخست وزیر چین نیز با اشاره به چشم‌انداز همکاری ترکمنستان و چین، توسعه روابط دوجانبه را رو به پیشرفت و سودمند دانست. سردار بردی‌محمداف نیز این سفر را موجب انگیزه‌های جدید برای تحکیم روابط دوستانه بر اساس اصول «برابری» و «احترام متقابل» اعلام کرد. همچنین نخست وزیر چین، به علاقه مندی شرکت‌های چینی برای حضور بیشتر در بازارهای ترکمنستان اشاره کرد و شرایط سرمایه‌گذاری در ترکمنستان را مطلوب دانست (لازم به ذکر است که بر اساس آخرین گزارش‌ها، بیش از 30 بنگاه و نهاد صنعتی چین در ترکمنستان در حال فعالیت هستند که علاوه بر ارائه خدمات مالی، صنعتی و تکنولوژیک، زمینه اشتغال چندین هزار نفر را نیز فراهم کرده اند). طرفین بر اهمیت کمیسیون بین دولتی ترکمنستان و چین تأکید کرده و پیشنهاد کردند که نشست‌های منظم و ارائه گزارش‌های دوره‌ای آن برنامه‌ریزی و محقق شود.
ایجاد شورای پارلمانی «آسیای مرکزی – چین» نیز از جمله توافق‌هایی است که در جریان دیدار سردار بردی‌محمداف و لی ژانگ شو، رئیس کمیته دائمی مجلس ملی خلق چین به دست آمد. لی ژانگ شو، ضمن قدردانی از قربانقلی بردی‌محمداف و دعوت از وی برای سفر به چین (در جایگاه جدید رئیس مجلس خلق ترکمنستان)، موافقت کرد تا به عنوان اولین رویداد در قالب این شورای پارلمانی (آسیای مرکزی – چین)، برای برگزاری مجمع مشترک «ترکمنستان و چین: زنان و جوانان» برنامه‌ریزی شود.
اما در چشم‌انداز عمومی بررسی ابعاد و اهداف سفر رئیس جمهور ترکمنستان به چین (علاوه بر مصادیق مذکور که عموما در اخبار رسانه‌ها نیز منعکس می‌شود) مسائل کلی‌تری نیز قابل توجه است که با نگاه به شرایط ملی و منطقه‌ای ترکمنستان و عرصه عمومی مناسبات و روابط خارجی عشق‌آباد قابل شناسایی به‌نظر می‌رسد. در این چشم‌انداز، تعداد شرکای بین‌المللی ترکمنستان معدود هستند و منافع ملی این کشور نیز توسط دایره محدودی از نخبگان تعریف می‌شود. بیشترین درآمد ترکمنستان از محل فروش گاز محقق می‌شود و این ویژگی، این کشور را نسبت به نوسانات قیمت و بازار این محصول آسیب‌پذیر کرده است. در این میان، جایگاه چین به عنوان بزرگترین خریدار گاز ترکمنستان در حال حاضر «بسیار ویژه» است. در عین حال که تا سال‌های اخیر، بخش بزرگی از درآمد حاصل از فروش این گاز، برای بازپرداخت هزینه ساخت و خدمات خطوط لوله انتقال، به خود چینی‌ها پرداخت شده است.
در یک سال گذشته، حوزه پیرامونی ترکمنستان تحولات سریعی را تجربه کرده است (از جمله خروج آمریکایی‌ها از افغانستان و روی کار آمدن دوباره طالبان و نیز جنگ اوکراین و مواجهه غرب با روسیه). در ابعاد ملی و داخلی نیز، ترکمنستان مدت‌ها است که با مشکلاتی از قبیل تورم مداوم، کمبود نقدینگی و حتی چالش امنیت غذایی مواجه شده است. در چنین شرایطی، مسئله صادرات گاز و اطمینان از پایداری درآمدهای حاصل از فروش آن، اهمیت مضاعفی یافته و بالطبع، جایگاه چین را نیز به عنوان مهم‌ترین مقصد صادراتی گاز این کشور ارتقاء داده است. بنابراین، منطق تمایلات عشق‌آباد برای تسریع در راه‌اندازی خط لوله چهارم (D) نیز آشکار شده و در عین حال، زمینه عمومی گفتگوها و توافق‌های دو کشور نیز مشخص می‌شود. همچنین به نظر می رسد انگیزه‌ها و اهداف اصلی سفر اخیر سردار بردی‌محمداف به پکن، درخواست همکاری از چین برای تثبیت شرایط مالی، اطمینان از تداوم جریان صادرات گاز، جلب رضایت پکن برای سرعت بخشیدن در انتقال گاز از میدان گالکینیش و جلب همکاری چینی‌ها برای تنوع بخشی به مسیرهای خطوط لوله انتقال گاز بوده است. افزون بر آن چه که پیش‌تر اشاره شد، تمایل به همکاری، هماهنگی و جلب حمایت پکن در قبال مسائل افغانستان، همچنین فعال‌تر شدن در چارچوب ابرپروژه یک کمربند – یک راه چین نیز بخش دیگری از انگیزه‌های ترکمن‌ها را نمایان خواهد کرد.
برآیند: فرصت‌ها و چالش‌های مناسبات عشق‌آباد و پکن
سفر اخیر سردار بردی‌محمداف به پکن، اولین سفر رسمی وی به چین (پس از به دست گرفتن قدرت به عنوان رئیس جمهور ترکمنستان) است. سردار، پیش از این و در قالب همراهی با هیات‌های دولتی ترکمنستان به چین سفر کرده و حتی در سپتامبر 2022 و در حاشیه نشست سازمان همکاری شانگهای در ازبکستان، با شی جین پینگ نیز دیدار و گفتگو کرده است. با وجود این، سفر دو روزه و گفتگوهای مستقل وی با مقام‌های چینی، از آنجا که نخستین سفر رسمی رئیس جمهور ترکمنستان در سال 2023 و دومین میزبانی چینی‌ها از مقام‌های خارجی (پس از سفر فردیناند مارکوس جونیور، رئیس جمهور فیلیپین) در سال جدید به شمار رفته و در شرایط ویژه‌ای از تحولات منطقه‌ای روی می‌دهد، قابل تأمل است. در یک سال اخیر و با روی کار آمدن بردی‌محمدافِ پسر، گرایش‌های جدید از همگرایی روسی – ترکمنی نیز آشکار شده است.
در همین دوره، رایزنی‌های فشرده‌ای در قالب همگرایی ترکی و یا دیدارهای مستقل با طرف‌های ترکی/آذری نیز در بستر مناسبات گازی دیده می‌شود (در عین حال که پیشنهادهای طرف‌های ترکی تا به امروز جذابیت منحصربه‌فردی در رقابت با مسیرهای چینی برای ترکمن‌ها در بر نداشته است). در ساحتی دیگر، ایران، به عنوان یکی از مکمل های اصلی ترکمنستان در بحث صادرات انرژی کماکان با بحث تحریم مواجه است و وضعیت ثبات سیاسی و امنیتی افغانستان در بلندمدت با ابهام‌های جدی روبرو است. در چنین شرایطی، بحث تأمین مالی پروژه‌های ملی و منطقه‌ای، رفع چالش‌های نقدینگی، تورم، امنیت غذایی و سایر مسائل اجتماعی، بر دغدغه‌های عشق‌آباد افزوده است.
در چشم‌انداز مذکور، رویکرد طبیعی عشق‌آباد، تمایل به طرف چینی‌ها است تا به‌واسطه توسعه روابط (و به‌طور ویژه راه‌اندازی و فعال کردن خط چهارم) از یکسو در صدد موازنه‌سازی در برابر گرایش‌های روسی بپردازند و از سوی دیگر، برای نیل به منابع ارزی «فوری» تلاش کنند. با وجود این، مسئله اساسی دیگری که پیش‌روی عشق‌آباد خودنمایی می‌کند، احتمال گرایش نامتوازن به سمت چین و تشدید وابستگی به پکن در بحث صادرات گاز و تأمین منابع ارزی است. به عبارت دیگر، ضرورت راه‌اندازی خط لوله جدید، تلاش برای موازنه‌سازی در برابر روسیه، کوشش برای متنوع‌سازی مسیرهای صادرات گاز (که در چارچوب «ناگزیری» از سناریوهای «موجود» و «ممکن» پیگیری شده است) و شرایط ملی و منطقه‌ای، خواه ناخواه، عشق‌آباد را در شرایط وابستگی بیشتر به چین و در موقعیت آسیب‌پذیری گسترده‌تری در تنظیم مناسبات خارجی خود قرار می‌دهد. ترکمنستان، از سویی ناگزیر است تا منابع درآمدهای خود را افزایش دهد و از سوی دیگر، گزینه‌های محدودی را برای تحقق این هدف در اختیار دارد و جلب همکاری چین، نزدیک‌ترین و ممکن‌ترین گزینه به‌شمار می‌رود. در عین حال که بر شکنندگی سیاست عمومی این کشور یعنی «رویکرد متوازن در توسعه مناسبات با قدرت‌های بین‌المللی» و «متنوع‌سازی مسیرهای مبادلات انرژی» نیز می‌افزاید.
