جنگ دوم قره باغ و پیامدهای آن چشم انداز، فرصت و تهدیدهای ژئوپلیتیک جدیدی را در قفقاز جنوبی ایجاد کرده است؛ برای نمونه، هرچند اتصال جمهوری آذربایجان به منطقه نخجوان (کریدور زنگزور) برای باکو و آنکارا فرصت است، ایران و ارمنستان آن را تهدید تلقی می‌کنند و جمهوری اسلامی بارها اعلام کرده است از اتصال آذربایجان به نخجوان از جنوب رود ارس و خاک خود استقبال می‌کند.
کریدور زنگزور که به طور پیوسته از سال ۲۰۲۰ به وسیله جمهوری آذربایجان و ترکیه مطرح می‌شود، می‌تواند قدرت مانور شکننده ایروان را بیشتر تضعیف و خطری جدی برای حاکمیت این کشور ایجاد کند. اکنون ارمنستان با مشکل پیوستن به پروژه‌های شرق-غرب و امکان اجرای پروژه کریدور زنگزور مواجه است.
ارتباط کریدور زنگزور و دالان میانی
یکی از پیامدهای جنگ اوکراین، ایجاد ناامنی در کریدور شمالی ابتکار کمربند و جاده چین است که با عبور از روسیه و بلاروس به اروپا متصل می‌شود. به همین دلیل گرجستان، آذربایجان و ترکیه سرازیر شده اند، به طوری که طبق برخی برآوردها، میزان حمل بار از این کریدور تا پایان سال ۲۰۲۲ میلادی تقریباً ۶ برابر افزایش خواهد یافت. همچنین طبق برخی اظهارات، ترکیه به دنبال جذب ۴۰ درصد بار کریدور شمالی به میانی است.
به گفته مقام های ترکیه، ابتکار کریدور میانی می‌تواند زمان ترانزیت میان چین و بازارهای اروپایی را به میزان قابل توجهی کاهش دهد. این کریدور زمان انتقال محموله را به ۱۲ روز کاهش می‌دهد در حالی که این زمان برای مسیر روسیه ۲۰ و از مسیر دریا ۳۰ است.
ترکیه مدعی است این مسیر مزیت‌های ژئوپلیتیکی قابل توجهی نسبت به کریدورهای جایگزین از روسیه و ایران دارد که روابط پرتنشی با جهان غرب دارند. این نگرانی وجود دارد بدتر شدن این روابط در آینده می‌تواند تأثیر منفی بر ترانزیت کالا از هر کشور به غرب داشته باشد. دولت رجب طیب اردوغان همچنین کریدور میانه را راهی برای افزایش میزان تحویل گاز آسیای مرکزی به ترکیه و اروپا می‌داند.
اردوغان برای تقویت راهبرد خود علاوه بر کریدور پیش بینی شده، به دنبال افزودن کریدور جایگزین از مسیر ارمنستان است که دارای مؤلفه‌های حمل و نقل و انرژی باشد. به نظر می‌آید رئیس جمهور ترکیه نگران احتمال وقوع بحران جدی در روابط گرجستان و روسیه و تهدیدی برای زیرساخت‌های موجود نفت، گاز و راه آهن عبوری از گرجستان است؛ بنابراین با تمام توان از ایجاد کریدور زنگزور و حتی پیوستن ارمنستان به آن حمایت می‌کند.
در مجموع مسیر کریدور میانی تقریباً 9 هزار کیلومتری شامل کشورهای ترکیه، گرجستان، آذربایجان و قزاقستان است. ترکیه تلاش می‌کند تا پکن را متقاعد کند این کریدور می‌تواند به عنوان یکی از مسیرهای اصلی برای پیشبرد طرح کمربند و جاده باشد. این موضوع موقعیت ترکیه را به عنوان قطب منطقه‌ای انرژی، تجارت و اقتصادی تقویت و در عین حال روابط این کشور را با مناطق قفقاز جنوبی و آسیای مرکزی که برای منافع ملی آنکارا حیاتی است، عمیق‌تر می‌کند.
دوراهی ایروان
پس از بازگرداندن تحریم‌های آمریکا در سال ۲۰۱۸ میلادی، ایران به طور اساسی اولویت‌های خود را مورد بازنگری قرار داد. این کشور نه تنها به دنبال آن است به مرکز تجاری برای کشورهای غرب آسیا و آسیایی تبدیل شود، بلکه آنها را به اروپا نیز متصل کند. از این رو تهران پروژه ایجاد کریدور ترانزیتی خلیج فارس – دریای سیاه را آغاز کرد که ایران، ارمنستان، گرجستان و بلغارستان را به هم متصل می‌کند.
کریدور جدید برای کامیون‌های ایرانی در نظر گرفته شده است که باید از ارمنستان و گرجستان به دریای سیاه برسند و از آنجا بتوانند از مسیر دریا به بلغارستان، یونان و حتی ایتالیا حرکت کنند. یکی از مزایای این پروژه این است که همکاری و امنیت منطقه‌ای، روابط تجاری و اقتصادی را در قفقاز جنوبی و مناطق همجوار افزایش می‌دهد.
کریدور خلیج فارس-دریای سیاه نیز مزایای مهمی برای اقتصاد ارمنستان خواهد داشت. به ویژه ارمنستان را قادر می‌سازد به کشور اصلی ترانزیتی در منطقه تبدیل شود،؛ زیرا این کریدور از قلمرو آن عبور می‌کند. با وجود این، هرچه پروژه بلندپروازانه‌تر باشد، ارمنستان با چالش‌های بیشتری برای اجرای آن مواجه است. مهمترین مانع، نبود زیرساخت های جدی برای حمل بار ایرانی است.
در مجموع بسیاری از نیروهای سیاسی اپوزیسیون دولت نیکول پاشینیان در ارمنستان چندان مشتاق گشودن مرزها و توسعه روابط با ترکیه و آذربایجان نیستند. در این صورت و تداوم بسته ماندن مرزها، محتمل‌ترین سناریو برای ارمنستان استقبال از کریدور بزرگ خلیج فارس- دریای سیاه است که ماه گذشته نیز حسین امیرعبدالهیان، وزیر امور خارجه کشورمان از راه‌اندازی آن خبر داده بود.
راه اندازی چنین پروژه‌ای نه تنها دسترسی ارمنستان به دریاها را فراهم، بلکه به باور کارشناسان سیاسی ارمنی، ارمنستان را برای نخستین بار از سال ۱۹۹۱ میلادی به کشوری ترانزیتی تبدیل می‌کند.
اهمیت کریدور خلیج فارس-دریای سیاه
تهران در سال ۲۰۱۶ میلادی پروژه منطقه‌ای کریدور حمل و نقل و ترانزیتی بین‌المللی خلیج فارس-دریای سیاه را آغاز کرد، اما به تازگی رایزنی‌های آن تشدید شده است. در این پروژه بنادر ایران به بنادر گرجستان متصل می‌شود. در تصویری بزرگتر، کالاهای چین و هند را می‌توان به بنادر ایران، از آنجا از مسیر جاده و ریل به بنادر پوتی و باتومی دریای سیاه گرجستان و سپس به بنادر بورگاس و وارنا بلغارستان و همچنین یونان ارسال کرد.
با وجود این، کریدور پیشنهادی برای عملیاتی شدن باید بر موانع زیرساختی غلبه کند. باید توجه کرد فعلاً هیچ ارتباط مستقیم ریلی میان استان جنوبی سیونیک در ارمنستان و ایران وجود ندارد و بخش‌هایی از بزرگراه شهرهای گوریس و کاپان از دسامبر ۲۰۲۰ میلادی در کنترل نیروهای مسلح جمهوری آذربایجان است، زیرا در محدوده مرزهای بین‌المللی جمهوری آذربایجان قرار دارند.
البته ایروان از سال ۲۰۱۲ شروع به ساخت بزرگراه شمال-جنوب برای تسهیل ترانزیت ارمنستان و ایران و اتصال باورا (نزدیک مرز گرجستان) به مغری (نزدیک مرز ایران) کرد، اما ساخت آن احتمالاً در ۲۰۲۸ تا ۲۰۳۰ تکمیل شود. راه دیگر برای برقراری ارتباط میان ارمنستان و ایران استفاده از بزرگراه و راه آهن (ایروان- یراسخ-جلفا) از مسیر نخجوان است.
یکی از مهمترین موانع اجرای پروژه، احداث خطوط حمل و نقل در داخل کریدور به ویژه در ارمنستان است که اتحادیه اروپا نیز اعلام کرد کمک‌های مالی به ارمنستان در ارتباط با ساخت این جاده خواهد کرد که نشان دهنده سیگنال مثبت اروپا برای اجرای پروژه خلیج فارس-دریای سیاه است.
ایران نیز به همراه ارمنستان تلاش‌های خود را در راه اندازی این کریدور فعال کرده است تا بتواند موازنه قدرت در قفقاز جنوبی رخ دهد، زیرا تهران به عنوان کشور ترانزیتی سنتی طرح کریدور زنگزور باکو را تهدیدی برای منافع خود می‌بیند، در واقع این طرح احتمالاً به عنوان پلی میان ترکیه و آسیای مرکزی عمل می‌کند. این عوامل باعث می‌شود ایران در ساخت کریدور خلیج فارس-دریای سیاه جدی باشد.
همچنین این کریدور برای ارمنستان می‌تواند روزنه جدیدی از فرصت‌ها باشد. ارمنستان که از اواخر دهه ۱۹۹۰ میلادی از پروژه‌های انرژی و حمل‌ونقل به رهبری آذربایجان، گرجستان و ترکیه حذف شده است، می‌تواند به لطف کریدور پیشنهادی به کشوری ترانزیتی تبدیل شود.
بهره سخن
در شرایط کنونی پروژه‌های زیرساختی مشترک مانند کریدورهای شمال-جنوب و خلیج فارس دریای سیاه می‌توانند به تقویت ثبات منطقه‌ای بیشتر و صلح پایدار در قفقاز جنوبی کمک کنند. همچنین ساخت این کریدورها علاوه بر افزایش نقش ترانزیتی ایران میان آسیا و اروپا، تضمین کننده منافع ایران در قفقاز است. از همین روی کریدور خلیج فارس-دریای سیاه به عنوان فرصت مهم و راهبردی برای تهران است و باید در ساخت آن سرعت کافی را داشته باشد. نباید فراموش کرد در مسیر تجارت جهانی هیچ کشوری منتظر ایران یا هر کشور دیگری نخواهد ماند و قطعاً مسیر جایگزین را خواهد یافت.
