خیرالدین قاسمی؛ کارشناس تاجیک مسائل آسیای مرکزی
مقدمه:
سفر چهارمین هیئت از آمریکا به قرقیزستان طی سال جاری که دو گروه از آنها شامل مقام‌های نظامی این کشور بوده اند، نشانه ای از تلاش واشنگتن برای تقویت حضور خویش در منطقه است. به طور همزمان اجرایی شدن برنامه‌های آموزشی برای نظامیان کشورهای آسیای مرکزی، برگزاری تمرینهای مشترک، تلاش برای ایجاد مراکز وابسته به آمریکا و ناتو در منطقه و وارد ساختن افراد وابسته به خدمات جاسوسی واشنگتن و لندن در ساختارهای دولتی کشورهای آسیای مرکزی، در حال حاضر تحولات جدیدی را ترسیم می کند. پس از فرار نظامیان آمریکایی و ناتو از افغانستان، مقام‌های جاسوسی سازمان سیا و ام‌آی-6 بریتانیا توجه ویژه ای به منطقه آسیای مرکزی نشان می دهند که شامل برنامه های جمع‌آوری و تجزیه و تحلیل اطلاعات از اوضاع امنیتی منطقه و تقویت همکاری های نظامی با جمهوری های آسیای مرکزی می شود.
قرقیزستان هدف نخست برنامه های آمریکا
هیئتی از نیروهای مسلح آمریکا به ریاست “رابرت آنگر” مشاور ارشد فرماندهی مرکزی نیروهای آمریکایی 16 تا 18 اکتبر از منطقه “باتکن” در قرقیزستان بازدید کرد.
این هیات با “اورمات بیک شامیرخانوف”معاون وزیر شرایط اضطراری قرقیزستان، دیدار و گفت و گو کرد. در این دیدار اطلاعاتی در مورد اقدام‌های انجام شده توسط این وزارتخانه در منطقه باتکن و همچنین پیشرفت خروج مردم محلی، ارسال کمک های بشردوستانه توسط امدادگران وزارت شرایط اضطراری، پاکسازی تاسیسات آسیب دیده در اثر حمله تاجیکستان به این منطقه و میزان آسیب‌های وارده، ارائه شد. این دیدار خشم برخی نمایندگان پارلمان و کارشناسان قرقیزی را نیز به دنبال داشت که تاکید کرده اند در حال حاضر هیچ معاهده و توافقنامه‌‌ای بین قرقیزستان و ایالات متحده برای چنین همکاری وجود ندارد و لذا چه کسی اجازه چنین بازدیدی را داده است؟ همچنین پرسیده اند که درحالی که برای نمایندگان پارلمان و مردم قرقیزستان اطلاعات مربوط به مرزها، محرمانه است، چگونه برای نظامیانِ کشورِ دیگر(آمریکا) محرمانه نیست؟ این نمایندگان اظهار داشته اند آیا این جاسوسی نیست؟ آیا این اقدام به جمع آوری اطلاعات نیست؟
“رزا قل صعدان بیک اف” سفیر سابق قرقیزستان در قزاقستان و تحلیلگر مسایل سیاسی معتقد است که برای آمریکایی ها و بریتانیایی ها تاسیس مراکز زیربنایی نظامی در کشورهای آسیای مرکزی به بهانه مبارزه مشترک با تروریسم مهم است. از این رو هدف این اقدام‌ها تضعیف موقعیت روسیه و سازمان پیمان امنیت جمعی است. یکی از این برنامه ها، رزمایشی تحت عنوان “همکاریهای منطقه ای 2022” بود که در ماه اوت سال جاری در تاجیکستان برگزار شد و نظامیان قرقیزی نیز در آن شرکت کردند. این رزمایش که به تناوب از سال 2004 در منطقه برگزار می شود تنها طی دو سال اخیر به دلیل شیوع ویروس کرونا متوقف شده بود. وی معتقد است: “نظامیان کشورهای آسیای مرکزی در دوره های دانش‌افزایی در مراکز آموزشی آمریکا و سازمان ناتو به طور منظم شرکت می کنند. هدف این برنامه ها تقویت امنیت منطقه آسیای مرکزی عنوان شده است که در قالب مبارزه با تروریسم، قاچاق مواد مخدر، گروه‌های جنایی سازمان یافته و جلوگیری از انتشار مواد رادیواکتیو اجرایی می‌شود. در اصل از این طریق راههای تحت نفوذ قرار دادن افسران نظامی این کشورها در دستور کار قرار دارد. آمریکا برای رصد تحولات افغانستان به شدت به مراکز نظامی و جاسوسی در آسیای مرکزی نیاز دارد که تحت هدایت سازمان سیا و ام‌آی-6 فعالیت می‌کنند. در این میان قزاقستان و قرقیزستان از طریق ترکیه با برنامه توسعه همکاریهای نظامی و امنیتی تحت نفوذ آمریکا و سازمان ناتو قرار خواهند گرفت. اما به تاجیکستان به بهانه حمایت از جبهه مقاومت ملی افغانستان، کمکهای تسلیحاتی و آموزشی ارائه خواهد شد.”
بازی دوگانه آمریکا در اختلاف‌های مرزی تاجیکستان و قرقیزستان
زمانی که “مایکل کوریلا” فرمانده ستاد مرکزی نیروهای آمریکایی به دوشنبه سفر کرد، وعده کمک 60 میلیون دلاری برای تقویت مرزهای تاجیکستان داد که گفته می شود 3 میلیون و 700 هزار دلار آن پرداخت شده است. دلیل افزایش سفر مقام‌های نظامی و سیاسی آمریکایی به آسیای مرکزی پس از آغاز عملیات نظامی روسیه در اوکراین، متقاعد کردن مقام‌های این کشورها برای همکاری با آمریکا و ناتو است که با هدف تضعیف جایگاه روسیه و چین دنبال می شود. برخی کارشناسان تاکید می کنند که به دلیل افزایش فعالیت های آمریکا و بریتانیا در آسیای مرکزی باید مسکو برای پایان دادن به همکاریهای اطلاعاتی غرب با متحدانش، اقدام کند.
” ایگور شیستاک اف” مدیر مرکز تحلیلی ابتکارهای کارشناسان موسوم به “آی آردا” در قرقیزستان بر این باور است که ترکیه به عنوان عضو سازمان ناتو در عمل بازوی اجرای طرحهای غرب برای کاهش نفوذ روسیه در آسیای مرکزی است. زیرا ترکیه در ظاهر تلاش می کند که خود را به عنوان متحد مهم کشورهای منطقه جلوه دهد.
به اعتقاد وی، اگر ترکیه بازیگر مستقلی بود، برای تقویت امنیت منطقه طرح خود را ارائه می کرد. در اصل آنکارا نسخه ارائه شده از سوی آمریکا را در مسایل امنیتی آسیای مرکزی دنبال می کند. دیگر کشورهای عضو پیمان ناتو نیز بدون توجه به منافع ملی خویش به مجریان سیاستهای آمریکا در منطقه تبدیل شده اند. سفر اخیر هیئتی از نیروهای مسلح آمریکا به ریاست “رابرت انگر” مشاور ارشد فرماندهی مرکزی نیروهای آمریکایی از منطقه “باتکن” در قرقیزستان صرفا هدف رصد اوضاع و جمع‌آوری اطلاعات در مرز با تاجیکستان را دنبال می کند و کمکی به قرقیزستان نخواهد کرد. این درحالی است که در نشست سه جانبه سران روسیه، تاجیکستان و قرقیزستان در آستانه قزاقستان، تصمیم گرفته شد که برای حل اختلاف‌های مرزی دوشنبه و بیشکک از توان سازمان پیمان امنیت جمعی کمک گرفته شود. هر چند که همزمان مقام‌های قرقیز به بهانه تقویت نیروهای مرزبانی خویش از ترکیه تجهیزات جدید خریداری کرده و امیدوار هستند که آنکارا از موضع آنان در برابر تاجیکستان حمایت کند.”
اما بازی قرقیزستان که به عنوان عضو سازمان پیمان امنیت جمعی، از یک سو درخواست ورود این سازمان برای حل اختلاف‌های مرزی با تاجیکستان را دارد و از سوی دیگر دست طلب کمک به طرف ترکیه دراز کرده است، چه معنایی دارد؟ تمایل بیشکک برای امضاء سازشنامه جدید همکاری نظامی با آمریکا و تلاش به منظور جذب حمایت ترکیه موجب شد که این کشور از لغو رزمایش نظامی سازمان پیمان امنیت جمعی در قلمرو خویش خبر دهد. همچنین نظامیان قرقیزی از مشارکت در رزمایش نیروهای واکنش سریع منطقه آسیای مرکزی که روزهای 10 تا 21 اکتبر سال جاری، به میزبانی تاجیکستان برگزار شد، خودداری کردند. این اقدام ارسال این پیام به روسیه بود که به غیر از مسکو بازیگران دیگری از جمله آمریکا و ترکیه نیز در منطقه حضور دارند.
” اصیل بیک کاژا بایف” معاون سابق کمیته دولتی امنیت ملی قرقیزستان و تحلیلگر مسایل سیاسی در این مورد اظهار داشت:” باید توجه داشت که ترکیه عضو پیمان ناتو است. ما نمی توانیم همزمان عضو سازمان پیمان امنیت جمعی باشیم و با پیمان ناتو هم همکاری نزدیک برقرار کنیم. طی 30 سال استقلال قرقیزستان متاسفانه ما موفق به ایجاد تفکر جدیدی نشدیم. امروز نزدیک‌ترین متحد قرقیزستان _ کشور روسیه_ در برابر غرب مقاومت می کند. ما در این شرایط باید با روسیه و کشورهای آسیای مرکزی که روابط طولانی با یکدیگر داریم، متحد شویم. هر چند که “امامعلی رحمان” رئیس جمهور تاجیکستان طرح های سازمان جاسوسی بریتانیا ام‌آی-6 را در خصوص مسائل مرزی اجرایی می‌کند زیرا منازعات مرزی تاجیکستان و قرقیزستان موضوع داخلی نیست و بخشی از برنامه های ژئوپلیتیکی خارجی است. از این رو پیشنهاد ورود سازمان پیمان امنیت جمعی برای حل اختلاف‌های مرزی این دو کشور همسایه با استقبال قرقیزستان و سکوت تاجیکستان رو به رو شد. در این شرایط تنها باید از توان سازمان پیمان امنیت جمعی برای حل اختلاف‌های مرزی تاجیکستان و قرقیزستان استفاده شود.”
تردیدها درباره نقش ترکیه در آسیای مرکزی
اما در مورد ورود سازمان پیمان امنیت جمعی برای حل اختلاف‌های مرزی تاجیکستان و قرقیزستان دیدگاه یکسانی وجود ندارد. تعدادی از کارشناسان با اشاره به عضویت تاجیکستان و قرقیزستان در این سازمان نظامی پیشنهاد می کنند که دیگر کشورهای منطقه نیز در مذاکرات سیاسی برای حل اختلاف‌های مرزی دوشنبه و بیشکک مشارکت داشته باشند.
“مراد بیشین اف” معاون سابق وزیر دفاع قرقیزستان و کارشناس امور نظامی در این مورد معتقد است:” ترکیه در این مورد هیچ کمکی نخواهد کرد که مثال روشن آن موضع آنکارا در خصوص حوادث ماه ژانویه سال جاری قزاقستان بود. مقام‌های ترکیه تنها با انتشار بیانیه ای خواستار پایان دادن به خشونت‌ها شدند. اما ضرورت دارد که تنها به توان سازمان پیمان امنیت جمعی اکتفا نشود. از این رو به نظر می رسد که بهتر است ازبکستان و قزاقستان نیز برای حل اختلاف‌های مرزی تاجیکستان و قرقیزستان وارد عمل شوند. این بحران از طریق به کارگیری تلاشهای سیاسی، تقویت روابط اقتصادی و گسترش همکاریهای مناطق مرزی مشترک، قابل حل و فصل شدن است. مشخص است که طرف تاجیکستان هر نوع پیشنهاد معاوضه زمینها را نخواهد پذیرفت. از این رو می توان با تاسیس منطقه مشترک آزاد اقتصادی در فرمانداری واروخ تاجیکستان شدت اختلاف‌ها را کاهش داد. به این دلیل که تمامی مشکل بر سرعلامت گذاری 300 کیلومتر مرز مشترک تاجیکستان و قرقیزستان است که با ساخت چنین منطقه مشترک آزاد اقتصادی می توان گام مهمی در پایان دادن به نزاعهای مرزی برداشت. باید تاکید کرد که توان اقتصادی تاجیکستان و قرقیزستان برای ادامه درگیریهای مرزی محدود است”.
تاثیر تلاشهای آمریکا و بریتانیا برای تاثیرگذاری در تحولات منطقه آسیای مرکزی
موضوع تاثیر تلاشهای آمریکا و بریتانیا برای تاثیرگذاری در تحولات منطقه آسیای مرکزی نیز مهم است. زیرا غرب از راههای مختلف می‌خواهد جایگاه خویش را در این منطقه راهبردی تقویت کند و به دنبال ضربه زدن به منافع روسیه و چین است. از این رو اکثر کارشناسان بر این نظر هستند که باید رفتار آمریکا ، بریتانیا و ترکیه در آسیای مرکزی مورد توجه قرار گیرد. زیرا غرب حتی در مسایل مرزی تاجیکستان و قرقیزستان مداخله می کند و سازمانهای غیردولتی وابسته به آمریکا و بریتانیا فعالیت خویش را در منطقه مورد اختلاف دوشنبه و بیشکک، افزایش داده اند. رسانه های خبری تحت نفوذ غرب در قرقیزستان در زمان درگیری های مرزی روزهای 14 تا 17 سپتامبر سال جاری در مرز مشترک این کشور با تاجیکستان اقدام به انتشار مطالب زیادی در جهت تشدید این نزاع ، نفرت‌پراکنی و دشمن تراشی کردند که این نکته حتی مورد اعتراض برخی کارشناسان غربی قرار گرفت.
“الکساندر ایلیا اف” کارشناس سیاسی معتقد است که تشدید درگیری ها در مرز مشترک تاجیکستان و قرقیزستان طی سالهای اخیر نتیجه فعالیت سازمانهای جاسوسی آمریکا و بریتانیا است. زیرا مردم این دو کشور طی قرنهای طولانی در کنار هم زندگی مسالمت آمیزی داشتند و بر اثر مداخلات سازمانهای جاسوسی غربی اکنون دست به اسلحه می برند.
وی می گوید: “امامعلی رحمان” رئیس جمهور تاجیکستان به شدت تحت تاثیر طرح های آمریکا قرار گرفته است. مثال روشن این ادعا حمایت وی از جبهه مقاومت ملی افغانستان است چراکه آمریکا و بریتانیا پس خروج از افغانستان اکنون قصد دارند اوضاع این کشور را ناامن سازند و در راه همکاری های کابل با روسیه، چین، ایران و کشورهای آسیای مرکزی مانع‌تراشی کنند. درحالی که روسیه، چین و ایران با این اقدام مخالف هستند. حمایت از جبهه مقاومت ملی افغانستان به معنی ادامه درگیری ها در این کشور و دور ماندن آن از رشد و پیشرفت خواهد بود. درحالی که آمریکا از هیج تلاشی برای دور کردن کشورهای آسیای مرکزی از همکاری با روسیه فروگذار نمی‌کند، ضرورت توجه به این مهم وجود دارد که نخبگان سیاسی در منطقه باید مراقب اوضاع باشند. به این دلیل که آمریکا پس از خروج از افغانستان اکنون می خواهد با گسترش نفوذ خویش در آسیای مرکزی این منطقه را به افغانستان دوم تبدیل کند. سفر نمایندگان سیاسی و نظامی آمریکا به تاجیکستان و قرقیزستان در چارچوب این برنامه است که به دوشنبه و بیشکک وعده های فریبنده می دهند و در اصل به غیر از ایجاد بی ثباتی و ناامنی و مقابله با روند تقویت همکاری کشورهای آسیای مرکزی با روسیه و چین هدف دیگری ندارند. از این رو باید با اصلاح ساختاری در سازمان پیمان امنیت جمعی و دست برداشتن از سیاست چند جانبه گرایی که هیج سودی برای کشورهایی نظیر تاجیکستان و قرقیزستان ندارد، در پی حل اختلاف‌های مرزی این دو کشور بود که بهانه از دست آمریکا و بریتانیا گرفته شود.”
نکته قابل ملاحظه این است که طی بیش از 30 سال استقلال کشورهای آسیای مرکزی، غرب تنها به دادن توصیه برای انجام اصلاحات سیاسی، تامین آزادی های مورد نظر خویش و تقویت تجارت آزاد اکتفا کرده است. اما درباره سرمایه گذاری در اقتصاد منطقه که مهم ترین خواسته مقام‌های کشورهای آسیای مرکزی است، عملا پاسخ نمی دهد. در همین حال به اعتقاد اکثر تحلیلگران، روسیه و چین در آینده نیز به عنوان مهم ترین شرکای اقتصادی و تجاری کشورهای آسیای مرکزی باقی خواهند ماند.
