جولای ۲۰۲۲، تفاهم‌نامه‌ای بین شرکت ملی نفت ایران و گازپروم روسیه امضا شد که شامل سرمایه‌گذاری ۴۰ میلیارد دلاری در پروژه‌های نفت و گاز طبیعی است و بخشی از آن مربوط به سرمایه گذاری ۱۰ میلیارد دلاری برای توسعه میادین گازی کیش و پارس جنوبی در خلیج فارس و افزایش تولید روزانه گاز طبیعی از این میادین به ۱۰ میلیون متر مکعب است.
این قرارداد جدید با گازپروم بزرگترین قرارداد سرمایه گذاری خارجی در تاریخ صنعت نفت ایران خواهد بود و یک چهارم کل سرمایه گذاری‌های برنامه ریزی شده (۱۶۰ میلیارد دلار به گفته مسئولان) این کشور در بخش نفت و گاز در سال‌های آینده را تشکیل می‌دهد. با این سرمایه‌گذاری‌ها؛ قرار است تا سال ۲۰۲۹ ظرفیت تولید روزانه نفت به ۵.۷ میلیون بشکه و ظرفیت تولید روزانه گاز طبیعی به ۱.۵ میلیارد متر مکعب افزایش یابد.
براساس نظرات کارشناسی، این سند امضا شده بین شرکت ملی نفت ایران و گازپروم در حال حاضر تنها یک یادداشت تفاهم بوده و محتوای آن مانند «توافقنامه همکاری جامع ۲۵ ساله» امضا شده با چین هنوز رسانه ای نشده است. نباید فراموش کرد که اقتصاد روسیه مانند اقتصاد ایران تحت تحریم‌های بسیار سنگینی قرار دارد و دارایی‌های بانک مرکزی این کشور تا حد زیادی توسط کشورهای غربی بلوکه و فرصت استفاده از اعتبارات بازارهای مالی بین المللی محدود شده است.
اگرچه روسیه به دلیل قیمت بالای انرژی مشکل بودجه چندان شدیدی ندارد و صادرات انرژی با کاهش میزان آن ادامه دارد. اما در حال حاضر، احتمال صرفه جویی تدریجی در تامین مالی پروژه‌های انرژی خارجی در دوره جدید بسیار زیاد است. علیرغم اینکه تحریم‌ها دو کشور را به یکدیگر نزدیک کرده است، اما در چنین فضای پرچالش اقتصادی، این سوال مطرح می‌شود که روسیه چگونه (غیر از چین) منابع مالی لازم را برای سرمایه گذاری در اقتصاد ایران و گازپروم در نفت و گاز به دست خواهند آورد.
گاز و همکاری راهبردی
تهران و مسکو تفاهم کردند که به‌زودی معادل ۶ میلیون متر مکعب در روز گاز از روسیه سوآپ شود تا از جنوب ایران در قالب گاز مایع شده LNG صادر شود. همچنین قرار است ایران روزانه ۹ میلیون متر مکعب گاز روسیه را از طریق جمهوری آذربایجان خریداری کند
با این وجود، یکی از مهم‌ترین پرسش‌ها این است که آیا این همکاری، نزدیک‌شدن کوتاه‌مدت برآمده از تحریم‌های تحمیل‌شده بر اقتصاد روسیه و واقعیت ژئوپلیتیکی جنگ اوکراین است یا بازتابی از یک روند بلندمدت از شکل گیری محور ژئوپلیتیک روسیه-ایران-چین. در این زمینه توافقات و اختلاف نظرهایی بین کارشناسان انرژی ایران و کارشناسان انرژی خارجی وجود دارد.
شرکت‌های انرژی ایران و روسیه همچنین در حال مذاکره برای مدیریت و توسعه ۱۴ میدان نفتی و گازی مشترک هستند. همچنین قراردادهایی بین ایران و روسیه برای تخصیص ۲.۵ میلیارد یورو فاینانس برای حوزه‌های مختلف از جمله نیروگاه‌ها امضا می‌شود. طرف روسی متعهد شد که تمام پروژه‌های مشترک انرژی توسط بانک‌های روسیه تامین مالی خواهد شد.
از سوی دیگر، ایران در دوره جدید میتواند گاز روسیه را از طریق خط لوله ترکمنستان در چارچوب قرارداد سوآپ وارد کند. بخشی از این گاز طبیعی در داخل ایران مصرف می‌شود و مقداری نیز ممکن است به کشورهای همسایه صادر شود، از آنجایی که ساعات اوج مصرف برق دو کشور متفاوت است، امکان سوآپ یا واردات برق نیز وجود دارد. با توجه به اینکه روند کاهشی تولید در میادین سنتی نفت و گاز ایران وجود دارد و روسیه تجربه خاصی در افزایش فشار در چاه‌ها دارد، این تجربه برای افزایش تولید در میدان گازی پارس جنوبی مورد استفاده قرار بگیرد. بزرگترین میدان گاز طبیعی ایران گازپروم در صورت نیاز به ادعای خود در میدان گازی پارس جنوبی همراه با شرکت CNPC چین ادامه خواهد داد.
احداث خط لوله صادرات گاز ایران به پاکستان و عمان و تکمیل طرح‌های LNG ایران نیز از دیگر تفاهمات انجام شده با شرکت گازپروم روسیه است. ایران همیشه به دنبال رساندن گاز خود به پاکستان و عمان بوده است بطوریکه در حال حاضر خط لوله انتقال گاز به پاکستان تا مرز دو کشور آماده بهره برداری بوده و روسیه نیز در چارچوب پروژه «پاکستان استریم» به دنبال صادرات به این کشور بود.
همچنین یکی از بازارهای بالقوه ایران در جنوب مسیر زیردریایی عمان- یمن و در نهایت هند است که پیشتر انتقال آن به مسقط قوت گرفته بود و در صورت برقراری امنیت و کاهش تحریم های بین المللی، همکاری ایران و روسیه در قالب قرارداد سوآپ میتواند گاز را به این سه کشور برساند.
علاوه بر گاز طبیعی، مذاکراتی نیز بین طرفین برای مبادله فرآورده‌های نفتی در حال انجام است و تحولات جدیدی در صادرات کاتالیست‌های پتروشیمی ایران به روسیه به چشم می‌خورد. پیش‌بینی می‌شود فرآورده‌های نفتی تولید شده در پالایشگاه‌های مناطق روسیه مانند دریای خزر، منطقه ولگا، تاتارستان و چچن از طریق این مبادلات به ایران ارسال شود.
علیرغم همه این پیش بینی‌های امیدوارکننده، کارشناسان ایرانی اغلب در مورد اینکه در صورت تغییر شرایط در میان مدت و بلندمدت، طرف روسی تا چه زمانی به توافقات امضا شده پایبند بماند، تردید دارند. سایمون واتکینز، یکی از کارشناسان انرژی پیش بینی می‌کند، همکاری ایران و روسیه در بلندمدت به ویژه در حوزه گاز طبیعی خواهد بود و هدف کشورها تشکیل کارتل گازی اوپک گازی است.
همکاری ایران و روسیه در حوزه انرژی و حمل‌ونقل با توجه به واقعیت‌ها و شرایط کنونی جدید در نظم ژئوپلیتیک منطقه تعیین می‌شود و این همکاری‌ها را با توجه به شرایط موجود انجام می‌دهند. علاوه بر قراردادهای همکاری نفت و گاز طبیعی، احداث خط ریلی رشت – آستارا و برقی‌سازی خط راه‌آهن گرمسار – اینچه برون نیز در دستور کار قرار دارد. با این کار قرار است ظرفیت ترکیبی ایران در زمینه حمل و نقل دریایی، ریلی و زمینی برای صادرات مجدد فرآورده‌های نفتی و حتی مواد غذایی روسیه افزایش یابد.
نگاه به شرق مسکو
با توجه به اتفاقات روی داده پس از جنگ اوکراین و تحریم های غرب علیه بخش انرژی مسکو، این کشور تصمیم گرفته است برای یافتن بازارهای جدید و جایگزین اروپا رو به بازارهای نوظهور و تشنه آسیایی مانند چین، هند و پاکستان بیاورد. برای نمونه در مورد زغال سنگ صادرات روسیه به هند از زمان حمله مسکو به اوکراین تا ۲۱ سپتامبر، چهار برابر شده است که ارزش آن بر اساس داده‌های رسمی ۲.۴ میلیارد دلار بوده است.
همچنین با نگاهی به حجم صادرات انرژی روسیه به چین در سال جاری (۲۰۲۲)، متوجه می‌شویم که پکن – به عنوان بزرگترین مصرف کننده و خریدار انرژی در جهان – حجم محموله‌های نفت از مسکو را با ۱۷ درصد افزایش در طول سه ماهه دوم سال وارد کرده است. این افزایش تنها مربوط به نفت روسیه نبود، زیرا واردات گاز مایع توسط چین بیش از ۵۰ درصد و محموله‌های زغال سنگ نیز در همین دوره حدود ۶ درصد افزایش یافت. یک خط انتقال برق مرزی که شمال شرقی چین را به شرق روسیه متصل می‌کند نیز به افزایش ۳۹ درصدی صادرات برق روسیه به چین کمک کرده است. در مجموع، خریدهای چینی از منابع انرژی روسیه (شامل نفت، گاز، زغال سنگ و برق) از ابتدای سال جاری (۲۰۲۲) تاکنون به حدود ۴۳.۶۸ میلیارد دلار رسیده است.
در مجموع، محصولات انرژی روسیه با وجود تحریم‌های اقتصادی موفق شدند به بازارهای خریداران نفوذ کنند و درآمدهای آن در تقویت موقعیت روسیه در جنگ با اوکراین کمک کرد. همچنین از جمله عوامل اصلی برای تضعیف تاثیر تحریم‌های غرب بر مسکو، خرید محصولات انرژی روسیه از سوی هند و چین بود که درآمدهای آنها به ویژه نفت بیش از ۶۰ درصد بودجه این کشور را تشکیل می‌دهد.
بنابراین روسها به دنبال بازارهای شرقی برای آینده منابع انرژی خود هستند که یکی از آنها پاکستان در همسایگی ایران است. بازار گاز در پاکستان با توجه به بحران انرژی تشدید شده به دلیل سیل اخیر که به نیروگاه های برق آسیب رساند و همچنین کمبود منابع گاز مایع، شاهد رقابت روسیه و ایران برای تامین نیازهای این کشور است. بطوریکه ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهور روسیه با بیان اینکه کشورش میتواند از طریق خطوط لوله گاز به پاکستان را تامین کند، افزود که بخشی از زیرساخت‌ها وجود دارد، اما مشکل ثبات در افغانستان وجود دارد.
در مقابل محمدعلی حسینی سفیر ایران در پاکستان نیز حمایت دولت ایران را برای تکمیل پروژه خط لوله گاز بین ایران و پاکستان ارائه کرد. او گفت که «هیچ تحریمی برای صادرات گاز از ایران وجود ندارد و پاکستان میتواند برای تامین نیازهای انرژی خود به طور کامل از آن بهره مند شود.» از همین روی به نظر می رسد روسیه به دنبال رساندن گاز خود به پاکستان از طریق ایران باشد البته هنوز در مورد جزییات آن نمی‌توان پیش بینی کرد و باید منتظر ماند.
نتیجه
روسیه میتواند به ایران در فعالیت‌های اکتشافی و شاید حفاری برای افزایش تولید نفت و گاز کمک کند. ایران این گزینه را دارد که در ازای آن، برخی از مواد شیمیایی و تجهیزات در صنعت پتروشیمی و پالایشگاه‌های گاز را به روسیه ارائه دهد.
همچنین دو کشور نزدیک به ۴۰ درصد از کل ذخایر اثبات شده گاز طبیعی جهان و بیش از ۱۵ درصد از ذخایر نفت را کنترل می‌کند. در صورت تداوم موفقیت آمیز همکاری‌ها و حتی یکپارچگی روسیه و ایران در حوزه انرژی، می‌توان تعادل‌های جدیدی را در زمینه عرضه در بازارهای جهانی انرژی شکل داد.
یکی از بزرگترین موانع همکاری‌های انرژی دو کشور، رقابت روسیه و ایران در منطقه آسیا و اقیانوسیه و «جنگ تخفیف» ناشی از فروش نفت به چین است و اگر این رقابت در بازارهای آسیایی مدیریت نشود، میتواند به سناریوی «باخت-باخت» برای هر دو کشور تبدیل شود. در این مرحله، دو کشور می‌توانند تلاش های خود را برای اقدام هماهنگ‌تر بر اساس اصل «برد-برد» را افزایش دهند.
