افزایش اکتشافات گازی در مدیترانه شرقی نشان دهنده اختلافات ژئوپلیتیکی موجود در منطقه بوده و در این میان ترکیه در این زمینه نقش مهمی دارد. آنکارا اصرار دارد تا زمانی که مشکل تقسیم جزیره قبرس حل نشود، نباید میدان‌های خود را توسعه دهد و همچنین مدعی شده که برخی از اکتشافات گازی قبرس، فلات قاره و حقوق TRNC را نقض کرده است.
در سال ۲۰۱۸، مولود چاووش اوغلو، وزیر امور خارجه ترکیه، توافقنامه تعیین مرز بین مصر و قبرس در سال ۲۰۱۳ در مورد تعیین مناطق انحصاری اقتصادی را به بهانه اینکه با فلات قاره ترکیه مغایرت دارد، محکوم کرد.
آنکارا مدعی شد که نیروی دریایی این کشور از آزار و اذیت یک ناو یونانی برای یک کشتی ترک جلوگیری کرده است، اتهامی که یونانی‌ها آن را رد کردند. در مارس ۲۰۱۹، ترکیه مانورهای دریایی بزرگی را به طور همزمان در دریای سیاه، دریای اژه و دریای مدیترانه انجام داد. علاوه بر این، آنکارا دو کشتی اکتشاف گاز در آبهای غرب و جنوب غربی قبرس مستقر کرده است.
اتحاد چهارجانبه علیه ترکیه
در حال حاضر، رویدادهای مربوط به منابع انرژی جدید در مدیترانه شرقی به نفع اتحاد (مصر، یونان، قبرس، اسرائیل) در حال حرکت است. آنکارا با هر نهاد منطقه‌ای چندجانبه جدید در صورتی که ساختار آن با ادعاهای ترکیه در مورد فلات قاره مطابقت نداشته باشد، مخالف است.
این موضوع، به جای فرصت‌های مورد بحث برای منافع انرژی که به عنوان محرکی برای صلح منطقه‌ای و حل مناقشه عمل کند، فضایی از عدم اطمینان و تنش را در مدیترانه شرقی ایجاد کرد. با این وجود، ایجاد مجمع گاز مدیترانه شرقی و تبدیل آن در سپتامبر ۲۰۲۰ به یک سازمان منطقه‌ای یک دستاورد بزرگ است. اگرچه سازمان چندجانبه جدید هنوز در مراحل اولیه خود است، اما روحیه سیاسی مثبتی را در میان اعضای اولیه خود برانگیخت.
ترکیه راهی برای کنار آمدن با این وضعیت جدید پیدا نکرده و در عوض دولت ترکیه همچنان به ترویج تفسیرهای بحث برانگیز از هنجارها و قوانین بین المللی به روش‌هایی که در خدمت منافع خود است، ادامه می‌دهد.
آنکارا از به رسمیت شناختن حقوق جزایر بر روی فلات قاره خود یا سایر قراردادهای امضا شده توسط کشورهای مستقل مانند توافق بین مصر و قبرس خودداری کرده است. در همین حال، دولت رجب طیب اردوغان، تاکید می‌کند که آخرین توافق این کشور با لیبی معتبر و از نظر قانونی لازم‌الاجرا است. در مقابل، اتحادیه اروپا نیز به اتفاق آرا با اعمال تحریم‌ها علیه ترکیه به دلیل فعالیت‌های اکتشافی این کشور در شرق دریای مدیترانه موافقت کرد.
پیامدهای این تصویر انرژی جدید می‌تواند در کوتاه مدت چشم انداز ژئوپلیتیکی را تغییر دهد. مشارکت جدید در مجمع گاز مدیترانه شرقی شامل: یونان و قبرس – اعضای اتحادیه اروپا – و دو شریک دیگر اسرائیل و مصر.
این انجمن کانال‌های تثبیت شده را برای ایجاد یک ساختار بین منطقه‌ای جدید ایجاد می‌کند که روابط تجاری و سیاسی را بین اعضای موسس آن تعمیق می‌بخشد. با این حال، اینکه آیا این انجمن محرکی به سوی منطقه‌ای آرام تر است یا منبع دیگری از بی‌ثباتی، به عوامل مختلفی بستگی دارد؛ باید یک شبکه عمل‌گرایانه و سودمند متقابل از منافع عمومی و خصوصی و نیات سیاسی خوب ایجاد شود که بتواند در طول زمان به دستاوردهای بزرگتری هدایت شود.
در کوتاه مدت، محتمل‌ترین نتیجه، ادامه تنش‌ها خواهد بود، اما می‌توان آنها را بدون درگیری مستقیم بین ترکیه و کشورهای عضو مجمع گاز مدیترانه شرقی تحت کنترل درآورد.
توسعه گاز رو به جلو است و کشورهای بیشتری احتمالا به این مجمع بپیوندند و دستیابی به این نتیجه – در کوتاه مدت – محتمل‌تر است، اگر رکود اقتصادی ناشی از کرونا اهداف سرمایه گذاری مجمع را متوقف یا کند نکند.
البته ترکیه ممکن است همچنان به ایجاد موانع بر سر راه خود ادامه دهد، اما احتمالاً نتواند بر این پروژه چندجانبه غلبه کند و آنکارا باید هزینه‌های انباشته را ارزیابی کند چون با وضعیت اقتصادی سیاسی نوظهور منطقه فاصله زیادی دارد.
بدترین سناریو، تشدید موضع ترکیه است و آنکارا اقدامات قهری خود را برای ممانعت از توسعه خطوط لوله جدید تشدید کند. مثال‌ها عبارتند از قصد اعلام شده ترکیه برای اکتشاف در آبهای مجاور کرت و رودس، که آنکارا ادعا می‌کند حق انجام آن بر اساس توافق با لیبی را دارد. در حال حاضر، یک درگیری مسلحانه بین ترکیه و همسایگانش در شرق مدیترانه یک احتمال بعید به نظر می‌رسد، اما نمی‌توان آن را رد کرد. با این حال، این چشم انداز به یونان، قبرس، اسرائیل و مصر دلایل بیشتری برای همکاری با ترکیه و گسترش روابط EMGF در اروپا و فراتر از آن فراهم می‌کند.
در همین راستا، مجله آمریکایی فارین پالیسی هشدار داد که درگیری بر سر منابع انرژی در شرق دریای مدیترانه، کل منطقه را در مقابل آتش رویارویی دریایی در ۲۰ سال گذشته قرار داده است. این مجله آمریکایی باور دارد که مارپیچ شتابان درگیری در شرق مدیترانه تهدیدی برای تبدیل این رویارویی به یک درگیری منطقه‌ای و چندملیتی است. به خصوص که کشورهای وجود دارند که از موضع یونان و قبرس حمایت می‌کنند؛ مانند مصر، اسرائیل و فرانسه.
در گذشته بیشتر درگیری در این منطقه بر سر موضوع قبرس بود اما با آشکار شدن ثروت نهان آن در پنج سال اخیر، موضوع تغییر کرده است. از این رو، منابع گاز طبیعی فراساحلی، منطقه را به یک «عرصه استراتژیک کلیدی» تبدیل کرده که از طریق آن خطوط گسل‌های ژئوپلیتیک بزرگتری که شامل اتحادیه اروپا، خاورمیانه و شمال آفریقا می‌شود، همگرا می‌شوند. این مجله با اشاره به اینکه ایتالیا و فرانسه نقش مهمی در این تحول داشتند، خاطرنشان کرد: شرکت ایتالیایی «انی» با کشف میدان عظیم گاز طبیعی «زهر» در منطقه دریایی مصر که بزرگترین کشف گاز در مصر است، قوانین بازی مدیترانه شرقی را تغییر داد.
در همین زمینه، فارین پالیسی تاکید کرد که مشکل اصلی که منجر به تشدید تنش‌ها شده، حذف ترکیه از کیک گازی در منطقه است. اگرچه درگیری انرژی در شرق مدیترانه برای همه سناریوها باز است، مجله آمریکایی معتقد است چالش‌هایی وجود دارد که ممکن است اکثر طرف‌های منطقه و اتحادیه اروپا را به مهار تشدید تنش فعلی و یافتن راهی برای خروج از این بحران وادار کند. همچنین مصر و اسرائیل علیرغم حمایت از یونان، نمی توانند در شرق مدیترانه وارد جنگ با ترکیه شوند. در حالی که اتحادیه اروپا حمایت مطلق خود را از اعضای خود یونان و قبرس ابراز می‌کند، در مورد مدیریت بحران با اختلافات شدید روبرو است.
تقسیمات بین کشورهای اروپایی حوزه مدیترانه
شش کشور مدیترانه‌ای اتحادیه اروپا به طور مساوی در مورد این موضوع تقسیم شده‌اند و یونان، قبرس و فرانسه خواستار اقدام قوی علیه ترکیه هستند در حالیکه ایتالیا، مالت و اسپانیا که دارای منافع تجاری مهمی با ترکیه در مرکز و غرب مدیترانه هستند از هرگونه موضع سخت علیه آنکارا خودداری می‌کنند. بین این دو، آلمان که ریاست اتحادیه اروپا را بر عهده دارد می‌تواند بن بست را بشکند و در حالی که معمولاً به موضع پاریس در مدیترانه پایبند بوده، مایل است آنکارا را تا حد امکان به اتحادیه اروپا نزدیک نگه دارد.
با این حال، ترکیه در لبه پرتگاه بازی می کند چون اگر بیش از حد نفوذ کند، اتحادیه اروپا و ایالات متحده کاملاً به سمت یونان حرکت خواهند کرد. خط قرمزی که ترکیه نمی‌تواند از آن عبور کند جزیره کرت است که گمان می‌رود آبهای جنوبی آن حاوی مقادیر زیادی نفت یا گاز طبیعی است.
اگرچه در سطح بین المللی به عنوان یک آب سرزمینی یونان شناخته شده است، نقشه آنکارا و طرابلس کرت را به عنوان یک منطقه لیبی معرفی می‌کند. بنابراین، اگر ترکیه کشتی خود را برای اکتشاف انرژی در نزدیکی سواحل جنوبی کرت بفرستد، شرایط تغییر می‌کند. در این راستا، شاید خوش‌بینانه‌ترین شاخص برای منطقه، تلاش‌های سازنده اخیر واشنگتن برای دستیابی به آتش بس و ایجاد منطقه حائل در لیبی باشد.
آیا همه اختلافات در شرق مدیترانه به مناقشه ترکیه و یونان محدود می‌شود؟
اختلاف بر سر منابع انرژی مدیترانه شرقی محدود به ترکیه و سایر کشورها نیست، مناقشه اعراب و اسرائیل در جلوگیری از استفاده از گاز و نفت مدیترانه نیز وجود دارد. در سال ۲۰۰۰، بریتیش گاز میدان گازی غزه در فلسطین را کشف کرد.
ذخایر تخمینی گاز ۱.۴ تریلیون فوت مکعب تخمین زده می‌شود، که می‌تواند نیازهای نوار غزه و کرانه باختری را برآورده کند. با وجود گذشت دو دهه، این میدان به دلیل امتناع اسرائیل هنوز توسعه نیافته است. این کشور عرضه سوخت به کرانه باختری و غزه را در انحصار خود دارد، در حالی که به مصر اجازه می دهد دریچه کوچکی برای کمک به این امر داشته باشد.
اختلاف ترکیه و مصر با توجه به اتهام قاهره به آنکارا در حمایت از اخوان المسلمین، تحت تأثیر توافق ترکیه و لیبی قرار گرفته و می‌تواند باعث بروز اختلافات گسترده‌تری بین قاهره و آنکارا شود، به ویژه با توجه به تمایل آنکارا برای گسترش نفوذ خود در شرق مدیترانه.
همچنین اختلاف بر سر مرز دریایی اسرائیل و لبنان؛ اسرائیل مدعی است که حق حفاری در آبهای نزدیک صور لبنان را دارد، در حالی که لبنان با چندین شرکت نفتی – ایتالیایی، فرانسوی و روسی – برای اکتشاف در این منطقه به توافق رسیده است و تاکنون تلاش برای میانجیگری در این اختلاف فایده‌ای نداشت.
مساحت منطقه مورد مناقشه بر اساس نقشه ثبت شده در سازمان ملل در سال ۲۰۱۱، ۸۶۰ کیلومتر مربع است. لبنان ادعا می‌کند که یک منطقه اضافی به ۱۴۳۰ کیلومتر مربع، در جنوب تا بخشی از میدان گازی «کاریش» امتداد دارد که اسرائیل آن را برای اکتشاف به شرکت یونانی Energan اختصاص داده است. پیشنهاد کنونی لبنان به خط ۲۹ معروف است و اسرائیل لبنان را متهم کرده که با گسترش منطقه مورد مناقشه، مانع از مذاکرات شده است.
میدان گازی کاریش در فاصله ۱۰۰کیلومتری از سواحل فلسطین اشغالی و در خط مرزی دریایی با لبنان قرار دارد و طبق گزارش‌ها، ذخایر این میدان گازی به حدود ۲۰۳ تریلیون فوت‌مکعب می‌رسد و همین امر باعث شده رژیم صهیونیستی با پشتیبانی آمریکا اقداماتی را برای اکتشاف گاز و میعانات گازی از میدان کاریش انجام دهد که با واکنش جدی مقامات لبنانی و حزب‌الله روبه‌رو شده است، بطوریکه چندین بار پهپادهای حزب‌الله بر فراز این میدان به پرواز درآمده‌اند.
سید حسن نصرالله تهدیدهای خود را به ویژه پس از پرواز لاپید بر فراز سکوی گازی کاریش شدت بخشید و گفته است که اگر لبنان به حقوق خود دست نیابد، رژیم صهیونیستی هرگز نمی تواند در هیچ منطقه ای در سررزمین های اشغالی موفق به استخراج نفت و گاز شود.
در فوریه ۲۰۱۸، لبنان اولین قرارداد اکتشاف نفت و گاز فراساحلی خود را در بلوک‌های ۹ و ۴ با کنسرسیومی از غول‌های انرژی توتال، انی و نواتک امضا کرد. لبنان در آوریل ۲۰۲۰ اعلام کرده بود که عملیات حفاری اولیه در بلوک ۴ آثار گاز را نشان می‌دهد، اما از نظر تجاری ذخیره مناسبی ندارد و اکتشاف در بلوک ۹ که بخشی از آن در منطقه مورد مناقشه واقع شده آغاز نشده است.
لبنان در نامه اخیر خود به سازمان ملل درباره مذاکرات ترسیم مرزهای مشترک با رژیم صهیونیستی، خواستار تعیین خط ۲۹ به جای خط ۲۳ (به وسعت ۳۶۰ کیلومتر مربع) شده و بدین ترتیب منطقه مورد مناقشه میان دو طرف به ۱۴۳۰ کیلومتر مربع افزایش یافته است.
به تازگی شرکت یونانی «انرژین» مجوز اکتشاف گاز در میدان «کاریش» واقع در منطقه مورد مناقشه را از تل‌آویو گرفته و در این چارچوب رژیم صهیونیستی از ورود یک کشتی حفاری به این منطقه به منظور آماده سازی برای شروع اکتشاف نخستین چاه گاز در آن خبر داده است؛ امری که با واکنش شدید و هشدار طرف‌های لبنانی روبرو شده است. بر اساس گزارش ها، این کشتی برای استخراج گاز طبیعی مایع وارد میدان گازی کاریش شده و از خط ترسیمی ۲۹ عبور کرده و در ۵ کیلومتری خط ترسیمی ۲۳ در منطقه مورد مناقشه با لبنان قرار گرفته است.
لبنان در جریان مذاکرات قبلی بر حق خود برای گسترش دسترسی به آبهای مدیترانه به سمت جنوب و افزایش این دسترسی از ۸۶۰ کیلومتر مربع به ۲ هزار و ۳۰۰ کیلومتر مربع تاکید کرده است.
بنابراین با وجود اختلافات در مدیترانه شرقی کشورها به دنبال استخراج منابع گازی آن هستند که پس از حمله روسیه به اوکراین، اهمیت آن افزایش یافته است بطوریکه تل آویو به دنبال توسعه این میادین و صادرات گاز به اروپا و البته مصر را دارد از همین روی فشارهای خود را بر لبنان و غزه تشدید کرده است.
