کارگروه آسیای مرکزی موسسه مطالعات راهبردی شرق
مقدمه
پس از ناآرامی‌های ژانویه گذشته، سیاست داخلی و خارجی قزاقستان دچار تغییرات زیادی شد. در بدنه دستگاه امنیتی این کشور تغییرات گسترده‌ای به وجود آمد، نورسلطان نظربایف و ایده‌های متعددش به مرور از سیاست خارجی کنار رفتند و قزاقستان با وجود خسارت‌های شدیدی که در این ناآرامی‌ها متحمل شد، رویکردهای جدیدی را برای جبران در پیش گرفت. یافتن شرکای جدید در حوزه اقتصادی و تجاری بویژه برای جذب سرمایه‌گذاری مستقیم، یکی از این موارد بود. این موضوع به ویژه با اعمال فشار از سوی کشورهای غربی به جهت مداخله سازمان پیمان امنیت دسته‌جمعی برای برقراری امنیت در قزاقستان و نیز افزایش ریسک سرمایه‌گذاری و خروج تدریجی و هم‌زمان کاهش ورود سرمایه از اروپا به قزاقستان، مورد توجه دولت قزاقستان قرار گرفت. از طرف دیگر آغاز جنگ در اوکراین و شدت گرفتن تنش‌ها بین روسیه و غرب نیز قزاقستان را در شرایط دشواری قرار داد. محدودیت در صادرات نفت به اروپا با کارشکنی روسیه از یک سو و اتهامات کشورهای غربی به همکاری این کشور با روسیه در جنگ اوکراین و حتی پیشنهاد تحریم، از سوی دیگر، این کشور را در شرایط خاصی قرار داد. به‌عنوان یک رفتار در مواجهه با این وضعیت، به نظر می‌رسد قزاقستان نگاه خود را بر یافتن شرکای جدید و تعمیق مشارکت‌ها با آنها معطوف ساخته است. پس از سفر به ایران و انجام توافقهای کم‌سابقه همچون لغو روادید، اکنون رئیس‌جمهور قزاقستان روابط نزدیکی را با عربستان سعودی نیز برقرار نموده است.
سفر رسمی توکایف به عربستان سعودی
در اواخر ماه گذشته میلادی قاسم جومارت توکایف، رئیس‌جمهور قزاقستان یک سفر رسمی به عربستان سعودی، یکی از شرکای استراتژیک قزاقستان داشت. این سفر یک ماه بعد از سفر فیصل بن فرحان وزیر امور خارجه عربستان به نورسلطان، فصل جدیدی را در سی سال روابط دیپلماتیک قزاقستان و عربستان سعودی آغاز کرد. تأثیر همه‌گیری کووید ۱۹ و جنگ روسیه و اوکراین بر اقتصاد جهانی، قزاقستان را بر آن داشته است تا تلاش‌های خود را برای ایجاد مشارکت‌های منطقه‌ای با کشورهایی همچون عربستان سعودی، ایران، ترکیه و قطر و… برای گسترش همکاری‌ها و تبدیل قزاقستان به قطب ترانزیت و انرژی افزایش دهد. در این سفر عربستان سعودی و قزاقستان ۱۳ سند دوجانبه را امضا کردند که بخش‌هایی مانند کشاورزی، ترانزیت و حمل و نقل، برق، گردشگری، ورزش، محصولات کشاورزی، داروسازی، رسانه‌ها و خدمات مالی را پوشش می‌دهد.
عربستان سعودی یکی از بازیگران مهم در خاورمیانه و آسیا و جهان اسلام است و در مقابل قزاقستان یکی از معدود کشورهای مسلمان است که توانایی کشت غلات و سایر محصولات غذایی را در مقیاس تقریباً جهانی دارا است. این سفر احتمالا منجر به سرمایه‌گذاری کلان عربستان در صنایع مختلف بخصوص در بخش کشاورزی قزاقستان خواهد شد. چرا که با توجه به افزایش خطرات مربوط به امنیت غذایی در جهان همه کشورها به خوبی از اهمیت مدیریت این بحران آگاه هستند. عربستان سعودی به‌عنوان یکی از کشورهای گروه جی ۲۰ که در تقابل ژئوپلیتیک کنونی درگیر نیست، می‌تواند یک شریک جذاب برای قزاقستان باشد و پتانسیل سرمایه‌گذاری این کشور، فرصت‌های فراوانی را برای اجرای طرح‌های توسعه اقتصادی قزاقستان فراهم می‌کند.
تجارت بین قزاقستان و عربستان سعودی به‌ویژه در چند سال اخیر رشد قابل‌توجهی داشته است و از همین رو یکی از برنامه‌های توکایف در این سفر توسعه همکاری‌های دوجانبه اقتصادی بود. توکایف در سخنرانی خود در میزگرد سرمایه‌گذاری تأکید کرد که دو کشور به آینده توسعه اقتصادی فی‌مابین نگاه ویژه‌ای دارند. هر دو کشور برای توسعه‌ی اقتصادی برنامه‌ی ویژه‌ای دارند، قزاقستان مطابق سند ۲۰۵۰ و عربستان سند ۲۰۳۰. قزاقستان بزرگ‌ترین اقتصاد آسیای مرکزی است که ۷۰ درصد از کل سرمایه‌گذاری‌های منطقه را به خود اختصاص داده و دارای ذخایر بین‌المللی ۹۰ میلیارد دلاری است و توکایف نیز با تشریح شرایط مساعد اقتصادی کشور خود تأکید کرد که شرکت‌های سعودی در قزاقستان می‌توانند از مزایای سرمایه‌گذاری مطمئن در این کشور بهره‌مند شوند. قزاقستان از نظر ذخایر فلز تنگستن رتبه اول جهان، در سنگ معدن اورانیوم و کروم دوم و در منگنز، نقره، روی و سرب در رتبه ۵ برتر جهان قرار دارد. این ذخایر در انتظار اکتشاف و توسعه هستند. با توجه به نزدیکی این کشور به بازارهای پررونق چین و جنوب آسیا و اروپا این یک فرصت سرمایه‌گذاری برای عربستان است.
همکاری در حوزه انرژی
در حال حاضر و بعد از سفر جو بایدن به ریاض و اتخاذ تصمیم های نفتی جدید، عربستان سعودی خود را بازیگر اصلی بازار نفت می‌داند و شرایط را برای پیشبرد منافع طرف‌های همسو و همچنین حل بحران انرژی که برای کشورهای اروپایی رخ داده است، مهیا کرده است. قزاقستان نیز به‌عنوان یک صادرکننده بزرگ نفت، فرصت‌های سرمایه‌گذاری فراوانی را برای عربستان سعودی فراهم می‌کند، زیرا اقتصاد این دو کشور دارای ویژگی‌های یکسان و نقاط مشترک بسیاری است و آنها می‌خواهند پروژه‌های مشترک را بررسی کنند. از آنجایی که بیشتر میادین نفتی موجود قزاقستان در دوران شوروی کشف شده است و تکنولوژی بکار رفته در آنها متناسب با شرایط دهه‌های گذشته است، عربستان سعودی با منابع مالی فراوان خود می تواند گزینه ایده آلی برای سرمایه‌گذاری‌های کلان در حوزه انرژی قزاقستان باشد. این موضوع همچنین با توجه به مشکلات احتمالی قزاقستان برای صادرات نفت از مسیری غیر از روسیه می‌تواند حائز اهمیت باشد. قزاقستان اکنون صادرات نفت از مسیر دریای خزر تا باکو و صادرات از طریق خط لوله باکو- تفلیس- جیحان را به صورت رسمی در دستور کار قرار داده است. عربستان بازیگری است که می‌تواند با سرمایه‌گذاری در این زمینه نیز، تسهیلات زیادی را برای قزاقستان فراهم آورد. در عین حال حضور قزاقستان در کنار عربستان سعودی می‌تواند زمینه‌ساز شکل‌دهی به یک بلوک نفتی قدرتمند شود که سیگنالی مهم به روسیه است.
همکاری در حوزه کشاورزی
قزاقستان مشتاق صادرات محصولات کشاورزی مانند غلات، آرد و محصولات گوشتی به عربستان سعودی است. آنهم در شرایطی که بدلیل جنگ روسیه و اوکراین امنیت غذایی برخی کشورهای خاورمیانه در خطر قرار گرفته است و قزاقستان مشتاق است تلاش‌های خود را برای تبدیل شدن به یک تامین کننده پایدار محصولات کشاورزی افزایش دهد. در این سفر توکایف به سرمایه‌گذاران سعودی یادآور شد که قزاقستان از نظر سرانه زمین‌های قابل کشت در جهان رتبه دوم و از نظر منابع مرتع در رتبه پنجم جهان قرار دارد. قزاقستان به‌عنوان یکی از ۱۰ تولید کننده بزرگ گندم و آرد، آماده است تا به‌عنوان تامین کننده پایدار و بلند مدت گندم، آرد و دانه‌های روغنی به عربستان سعودی خدمت کند. با توجه به شرایط مساعد کشاورزی در قزاقستان، این کشور پتانسیل بسیار زیادی در این حوزه دارد و بر همین اساس در طول این سفر، شرکت ملی سرمایه‌گذاری قزاقستان و صندوق بین‌المللی سرمایه‌گذاری عربستان توافق‌نامه‌ای را در حوزه پروژه‌های سرمایه‌گذاری در بخش کشاورزی امضا کردند.
جمع‌بندی
در حال حاضر با توجه به افول مدل‌های مرسوم جهانی شدن، نظام بین‌الملل دستخوش دگرگونی‌های پیچیده‌ای شده است و در کنار آن با توجه به تنش‌های ژئوپلیتیکی مرتبط با جنگ روسیه و اوکراین و همچنین احتمالا بی‌ثباتی در صورت وقوع درگیری نظامی در تایوان و به دنبال آن سرد شدن روابط بین چین و ایالات متحده، قزاقستان علاقه‌مند به یافتن متحدان قوی (هم از نظر اقتصادی و هم از نظر نظامی-سیاسی) و نسبتا بی‌طرف در درگیری‌های اخیر است که سفرهای توکایف به ترکیه، ایران ، قطر و عربستان در ماه‌های گذشته در همین راستا تعریف می‌شود کما اینکه چشم‌انداز سیاست خارجی قزاقستان تا سال ۲۰۳۰ نیز بر تمرکز بر همکاری‌های منطقه‌ای تأکید کرده است. در حال حاضر عربستان نیز مانند برخی کشورهای حوزه خلیج فارس، مشغول تلاش برای رفع تضادهای بین‌المللی و منطقه‌ای موجود و همچنین ایجاد توازن مجدد در تقابل کشورهای اسلامی است که در حال حاضر این کشور را به یکی از مهم‌ترین «مراکز تصمیم‌گیری» در منطقه تبدیل کرده است. اکنون قزاقستان می تواند انتظار ورود سرمایه‌های کلان از سوی عربستان به این کشور را داشته باشد. سرمایه‌گذاری‌هایی که در حوزه‌هایی همچون نفت و گاز در این برهه حساس می‌تواند برای قزاقستان حیاتی باشد. جایی که به‌طور مشخص صحبت‌هایی در مورد خصوصی‌سازی شرکت «کاز مونای گاز» قزاقستان مطرح شده است و در خصوص فروش سهام آن به شرکت‌های سعودی تصمیم هایی گرفته شده است. علاوه بر این، در حال حاضر که خطر بحران غذایی افزایش یافته است، کشورهای عربی به دنبال شریک قابل اعتمادی در این زمینه هستند و قزاقستان به دلیل شرایط مساعد از این لحاظ می‌تواند نیازهای عربستان را برطرف سازد. بر اساس گزارش موسسه تحقیقات اقتصادی قزاقستان، در طول همه‌گیری، تجارت خارجی قزاقستان از ۷٫۴ میلیارد دلار به ۶٫۲ میلیارد دلار کاهش یافته است. این کاهش به دلیل کاهش ۴۲ درصدی صادرات و افزایش ۳۰ درصدی واردات بوده است و تراز تجاری منفی شده است. انتخابات ریاست جمهوری بعدی در قزاقستان دو سال دیگر (در مارس ۲۰۲۴) برگزار می‌شود و توکایف باید عملکرد خود را از نظر رشد اقتصادی نشان دهد. بنابراین، او اکنون در جستجوی گزینه‌های مختلفی است و عربستان سعودی می تواند فرصت‌های سرمایه‌گذاری امیدوارکننده‌ای را ارائه دهد. اعتقاد بر این است که سفر توکایف چشم‌انداز وسیع‌تری را برای قزاقستان در راستای جذب سرمایه‌گذاری از آرامکو عربستان، هلدینگ عجلان، شرکت سرمایه‌گذاری الراجهی و بسیاری دیگر از بازیگران برای انجام پروژه‌های مشترک خواهد گشود.
