زمانی صرفه اقتصادی اکتشاف و توسعه میادین نفتی و خصوصا گازی دریای خزر با توجه به هزینه‌های اندک توسعه میادین خشکی در مناطق دیگر جهان، از جمله خاورمیانه، با اما و اگرهای زیادی مواجه بود.
با این حال، اصرار برخی کشورهای ساحلی خزر بر توسعه میادین دریایی و تلاش گسترده آنها برای جذب سرمایه‌ها و شرکت‌های خارجی، اکنون سود سرشار و غیرقابل تصور این میادین را به نمایش می‌گذارد.
جمهوری آذربایجان که تا چند سال پیش هر متر مکعب گاز خود را به ۲۰ سنت برای گرجستان و ترکیه صادر می‌کرد، هم‌اکنون رکورد قیمت ۸۴ سنتی برای گاز صادراتی به اروپا را تجربه می‌کند و آمارهای گمرکی چین از جهش چشمگیر قیمت گاز وارداتی این کشور از ترکمنستان و قزاقستان و حتی روسیهِ تحت تحریم خبر می‌دهد.
ایران بیش از ۱۵ سال است که عملا تلاش‌ها برای یافتن منابع هیدروکربوری در دریای خزر را رها کرده و روسیه نیز طی این مدت چندین میدان در شمال خزر را توسعه داده است.
جمهوری آذربایجان نیز از اواخر سال ۲۰۲۰ صادرات گاز از فاز دوم میدان شاه‌دنیز به اروپا را آغاز کرد.
زمانی سرمایه‌گذاری ۴۰ میلیارد دلاری در فاز دوم میدان گازی شاه‌دنیز جمهوری آذربایجان و انتقال سالانه ۱۶ میلیارد متر مکعب گاز آن به ترکیه و اروپا با تردید بسیاری از کارشناسان و شرکت‌ها مواجه بود و بیش از یک دهه در امضای قرارداد تعلل شد.
آمارهای گمرکی جمهوری آذربایجان نشان می‌دهد که در هفت ماه ابتدایی امسال، درآمدهای صادرات گاز این کشور بیش از ۵ برابر شده و ماه گذشته برای اولین بار درآمد صادرات گاز جمهوری آذربایجان از صادرات نفت پیشی گرفت.
قزاقستان و ترکمنستان نیز نتیجه سرمایه‌گذاری‌های کلان و مشارکت شرکت‌های غربی در پروژه‌های دریایی خود را می‌بینند.
کشورهای ساحلی خزر و منابع نفت و گاز
جمهوری آذربایجان با فاصله چند ماه، قدیمی‌ترین تولیدکننده نفت جهان در مقیاس صنعتی بعد از آمریکا است؛ به طوری که اولین چاه نفتی در سال ۱۸۴۶ در منطقه بی‌بی هیبت آغاز به تولید نفت کرد و در سال ۱۹۰۰ نیمی از نفت جهان در باکو و کمتر از نیم دیگر در ایالات متحده آمریکا تولید می‌شد.
تاکنون نیز نام باکو و جمهوری آذربایجان با نفت گره خورده است؛ اما ماه گذشته برای اولین بار درآمدهای صادرات گاز این کشور از نفت پیشی گرفت.
آمارهای گمرکی جمهوری آذربایجان نشان می‌دهد که در هفت ماه ابتدایی امسال، حدود ۱۱.۵ میلیارد متر مکعب گاز این کشور به گرجستان، ترکیه و اروپا صادر شده و ارزش آن نزدیک به ۷.۵ میلیارد دلار بوده است.
الهام شبان، مدیر مرکز مطالعات نفت خزر، در همین زمینه به دویچه وله فارسی می‌گوید، متوسط قیمت هر متر مکعب گاز صادراتی جمهوری آذربایجان حدود ۶۵ سنت است که ۵ برابر دور مشابه پارسال است: «البته این متوسط قیمت است. گاز جمهوری آذربایجان به قیمت کمتری به گرجستان و ترکیه صادر می‌شود و قیمت گاز صادراتی آذربایجان به اروپا بیشتر و در حدود ۸۴ سنت است. نیمی از گاز صادراتی آذربایجان راهی اروپا می‌شود.»
اتحادیه اروپا ماه گذشته تفاهم‌نامه دو برابر کردن گاز وارداتی از جمهوری آذربایجان را امضا کرد. بر اساس قرارداد موجود، جمهوری آذربایجان سالانه ۱۰ میلیارد متر مکعب گاز فاز دوم میدان گازی شاه‌دنیز را به اروپا صادر می‌کند. از سال ۲۰۲۷ این رقم دو برابر خواهد شد. جمهوری آذربایجان همچنین قرارداد جداگانه دیگری با بلغارستان برای صادرات سالانه ۱.۵ میلیارد متر مکعب دارد که از ماه گذشته اجرایی شد.
جاهد میکائیل‌اف، سخنگوی وزارت انرژی جمهوری آذربایجان، به دویچه وله فارسی می‌گوید، پیک تولید نفت این کشور در سال ۲۰۱۰ بود و رفته رفته تولید نفت آن کاهش می‌یابد، اما آذربایجان با گاز خود وارد عصر جدیدی می‌شود: «پارسال برای اولین بار تولید گاز تجاری (برای فروش داخلی و خارجی) کشور به ۳۰ میلیارد متر مکعب رسید و امسال انتظار می‌رود به ۳۵ میلیارد متر مکعب برسد».
میکائیل‌اف در ادامه می‌گوید، پیک تولید گاز جمهوری آذربایجان در سال‌های پیش رو خواهد بود و انتظار می‌رود در ۱۰ سال آینده روند رشد تولید و صادرات گاز کشور با شتاب ادامه یابد.
نکته مهم اینکه ۹۸ درصد گاز و ۹۷ درصد نفت جمهوری آذربایجان از میادین دریایی در خزر تولید می‌شود و طی کمتر از سه دهه گذشته بیش از ۶۰ میلیارد دلار در این میادین سرمایه‌گذاری شده و قرارداد سرمایه‌گذاری جدید بیش از ۴۰ میلیارد دلار نیز طی چند سال گذشته امضا شده و امضای قراردادهای جدید کماکان ادامه دارد.
الهام شبان می‌گوید، تنها جمهوری آذربایجان نیست که به صورت فعالی در توسعه منابع هیدروکربوری این دریا فعال است: «تاکنون ۴۵ میلیارد دلار در بزرگترین میدان نفتی خزر، کاشاقان قزاقستان، سرمایه‌گذاری شده و هم‌اکنون روزانه ۳۴۰ هزار بشکه نفت و ۱۲ میلیون متر مکعب گاز از آن تولید می‌شود».
این میدان در سال ۲۰۰۰ کشف شد و تولید آن از سال ۲۰۱۶ آغاز شد.
به گفته وی، سال گذشته جمهوری آذربایجان ۳۳.۵ میلیون تن (نزدیک به ۲۵۰ میلیون بشکه) نفت و ۲۹.۵ میلیارد متر مکعب گاز از میادین دریای خزر تولید کرد. قزاقستان نیز از میدان کاشاقان ۱۷ میلیون تن نفت و ۴.۴ میلیارد متر مکعب گاز تولید کرد. ترکمنستان نزدیک به ۵ میلیون تن نفت و ۲ میلیارد متر مکعب گاز تولید کرد و روسیه نیز سال گذشته با توسل به شرکت‌های داخلی ۷ میلیون تن نفت از دریای خزر تولید کرد.
ایران تولیدی از دریای خزر ندارد.
البته گفتنی است که در میادین دریایی جمهوری آذربایجان و قزاقستان ده‌ها شرکت بزرگ بین‌المللی از آمریکا تا اروپا، چین و ژاپن فعال هستند.
فرق چین و اروپا به عنوان بازار انرژی
فروش هر متر مکعب گاز جمهوری آذربایجان به اروپا به قیمت ۸۴ سنت، در حالی است که آمارهای گمرکی چین نشان می‌دهد، پول کمتری به گاز وارداتی از قزاقستان، ترکمنستان و خصوصا روسیه پرداخت می‌کند.
نیمه ابتدایی سال گذشته چین از طریق خط لوله «قدرت سیبری» ۳.۷ میلیارد متر مکعب واردات گاز روسیه داشت که آن را در دور مشابه امسال ۶۳ درصد افزایش داده است. اما چین برای هر متر مکعب گاز روسیه تقریبا ۲۷ سنت پرداخت می‌کند که نازل‌ترین قیمت در میان کشورهای صادرکننده گاز به چین است.
روسیه تا سال گذشته تقریبا ۸۰ درصد گاز خود را با قیمت بالا به اروپا صادر می‌کرد، اما تحریم‌های نفت و گاز اتحادیه اروپا علیه روسیه به خاطر تهاجم به اوکراین از سال آینده اجرایی می‌شود و تا پنج سال آینده اتحادیه اروپا در نظر دارد وابستگی به نفت و گاز روسیه را به صفر برساند.
روسیه سال گذشته ۱۴۰ میلیارد متر مکعب گاز از طریق خطوط لوله و ۱۵ میلیارد متر مکعب گاز مایع به اتحادیه اروپا صادر کرده بود.
روسیه در شش ماه گذشته کمی بیش از ۶ میلیارد متر مکعب گاز از طریق خط لوله «قدرت سیبری» به چین صادر کرده که ارزش آن نزدیک به ۱.۷ میلیارد دلار بوده است. روسیه همچنین در این مدت ۲.۶ میلیارد متر مکعب گاز مایع (ال‌ان‌جی) با قیمت ۶۵ سنت برای هر متر مکعب به چین صادر کرده که باز هم نسبت به قیمت‌های جهانی گاز مایع بسیار اندک است. قیمت گاز مایع در بازارهای اروپایی هم‌اکنون بین ۸۰ سنت تا یک دلار در نوسان است.
چین همچنین در نیمه ابتدایی امسال ۴.۵ میلیارد دلار گاز از ترکمنستان و نیم میلیارد دلار گاز از قزاقستان خریداری کرده است، اما قیمت گاز وارداتی از این کشورها بیشتر از گاز روسیه بوده است. برای نمونه قیمت گاز ترکمنستان برای چین در سال جاری حدود ۳۵ سنت بوده که ۵۵ درصد بیشتر از سال گذشته است.
چین در مجموع ۲۲ میلیون تن گاز طبیعی و ۳۱ میلیون تن گاز مایع طی شش ماه گذشته از کشورهای مختلف از آسیای میانه و روسیه تا استرالیا و قطر وارد کرده است.
