روابط عربستان و ترکیه از اوایل دهه 2000 میلادی و با روی کار آمدن رجب طیب اردوغان به سردی گرایید و سیاست نفوذ منطقه ای ازجمله در کشورهای عربی که دولت اردوغان آن را سرلوحه سیاست خارجی خود قرار داده بوده، چندان به کام اعراب ازجمله عربستان خوش نمی آمد و به تدریج زمینه های تقابل میان دو طرف را فراهم کرد.
انور قرقاش، وزیر مشاور در امور خارجی امارات در سال ۲۰۱۸ از کشورهای عربی درخواست کرد تا با هژمونی ترکیه در منطقه غرب آسیا مقابله کنند. مصر نیز با پیشنهاد مشابهی از اعضای اتحادیه عرب خواست تا درباره حضور و کارزار نظامی ترکیه در خاک سوریه موضعی قاطع اتخاذ کنند.
اکتبر سال 2018 بود که روابط ریاض و آنکارا وارد دور تازه ای از تنش ها شد. جمال خاشقجی، روزنامه نگار سعودی روزنامه واشنگتن پست که از منتقدان سرسخت ولیعهد جوان عربستان به شمار می رفت، به طرز مشکوک و فجیعی در کنسولگری عربستان در استانبول به قتل رسید. ترکیه از همان ابتدا انگشت اتهام را به سمت عربستان و به ویژه ولیعهد آن گرفت؛ شواهدی که هر روز از این جنایت به دست می آمد نیز مؤید ادعای ترکیه بود.
اما روابط تیره ریاض و آنکارا در ماههای اخیر رو به بهبودی گذاشته و به نظر می آید ترکیه در تداوم سیاست خارجی پیشین خود بازنگری کرده است. دولت اردوغان در ماههای اخیر تلاش کرد تا اندکی از حجم تیرگی روابط خود با اعراب و به طور خاص عربستان بکاهد، در این راستا اواخر سال 2020 رئیس جمهور ترکیه در گفت و گوی تلفنی با سلمان بن عبدالعزیز، پادشاه عربستان درباره روابط دوجانبه صحبت و در راستای شکستن یخ روابط دو کشور گام برداشت.
با وجود این، دیدار وزیران امور خارجه عربستان و ترکیه که چندی بعد انجام شد، حاکی از آن بود که دستکم در برهه زمانی کنونی دو کشور نمی خواهند به رویه پیشین در روابط خود ادامه دهند.
در تازه ترین تحول در روابط عربستان و ترکیه محمد بن سلمان قرار است هفته جاری و به دعوت رسمی رئیس جمهور ترکیه راهی این کشور شود. این نخستین سفر ولیعهد عربستان پس از قتل خاشقجی است. البته ولیعهد جوان سعودی ها بنا بود 25 می راهی ترکیه شود که این سفر به دلیل بیماری پادشاه عربستان به تأخیر افتاد.
«سیامک کاکایی» کارشناس مسائل ترکیه در گفت و گو با «راهبرد معاصر» در ارزیابی خود از سفر ولیعهد عربستان به آنکارا گفت: روابط ترکیه و عربستان در دوره ریاست حزب عدالت و توسعه بر ترکیه را می توان به دو دوره تقسیم کرد؛ دوره نخست، به 10 سال اول حکومت حزب عدالت و توسعه در ترکیه مربوط بود که روابط دو طرف به سمت گسترش مناسبات پیش می رفت. موضوع سرمایه گذاری های عربستان در ترکیه و عمق بخشیدن به نوع مناسباتی که ترکیه با کشورهای حاشیه جنوبی خلیج فارس و عربستان دارد، این کشور را به عنوان بازیگر مهم مورد توجه قرار داد و در این دوره شرایطی بر روابط میان ترکیه و عربستان حاکم شد که به لحاظ اقتصادی و سیاسی نوع نگاه دو طرف به سمت همکاری های رو به گسترش بود.
وی افزود: این دوره زمان گشایش روابط ترکیه و عربستان در منطقه قلمداد می شد که محور آن مناسباتی بود که ترکیه با عربستان داشت و بخش عمده این مناسبات را همکاری های سرمایه ای و پولی عربستان با ترکیه تشکیل می داد.
این تحلیلگر امور ترکیه درباره دوره دوم روابط ترکیه و عربستان عنوان کرد: این دوره را باید از آغاز انقلاب های عربی از سال 2011 تا سال 2020 مورد تحلیل و بررسی قرار داد که دوره ای آمیخته با تیرگی، تنش و تقابل میان ترکیه و عربستان بود. در این مرحله چند عامل بر تنش میان دو کشور تأثیرگذار بود؛ نخست، اینکه نگاه ترکیه به تحولات عربی در فاصله سالهای 2011 تا 2014 نگاه ارائه الگوی سیاسی بود، یعنی ترکیه به دنبال ارائه مدل سیاسی بود و از انقلاب های عربی در این کشورها از مصر گرفته تا مناطق دیگر حمایت می کرد. بنابراین این دوران نشانه هایی از سردی روابط میان ترکیه و عربستان به وجود آمد.
کاکایی افزود: سردی در روابط دوجانبه ریاض و آنکارا به ویژه در نوع نگاه دو کشور نسبت به تحولات مصر رخ داد. ترکیه در منطقه شمال آفریقا سیاست جدیدی را پس از رفتن حسنی مبارک اتخاذ کرد و آن حمایت از جریان های سیاسی-مذهبی اخوان المسلمین بود و این خود به نقطه تقابلی میان عربستان و ترکیه تبدیل شد. حتی میتوان به این جمع امارات را افزود، زیرا این دو کشور موافق رویکردهای سیاسی اخوان المسلمین نبودند و به دلیل اینکه میان این حزب و حزب عدالت و توسعه نوعی همگرایی و همکاری نزدیک وجود داشت، راه عربستان و ترکیه به مرور جدا شد. در موضوع سوریه نیز عربستان و ترکیه هر کدام نگرش های خود را پیش بردند؛ بنابراین همراستا در سیاست های خود در این زمینه نبودند.
این تحلیلگر روابط بین الملل درباره قتل جمال خاشقجی گفت: این بحران جدی برای چندین سال بر روابط دو کشور سایه افکند و به کشمکش و تقابل رویکردی میان دو کشور منجر و به بحران عمیق در روابط ریاض و آنکارا تبدیل شد. کمتر تصور می شد پس از ماجرای خاشقجی دوره عادی سازی روابط میان عربستان و ترکیه امکانپذیر شود.
کاکایی درباره تغییر رویکرد سیاست خارجی دولت ترکیه عنوان کرد: در سالهای 2020 و 2021 به تدریج نشانه های تغییر سیاست های ترکیه در غرب آسیا بروز پیدا کرد، به ویژه اینکه ترکیه به عنوان بازیگر منطقه ای تلاش می کند بتواند بر فرایند تحولات منطقه کارگر باشد. با فروکش کردن حساسیت های مربوط به پرونده خاشقجی و ملایمت هایی که ترکیه نشان داد، در عمل مسیر عادی سازی روابط میان دو کشور فراهم شد و با سفر اردوغان به عربستان و حالا سفر بن سلمان به ترکیه این اقدام عملی شده است.
وی با بیان اینکه ترکیه درصدد گسترش یا بازتعریف روابط خود با عربستان است، دو موضوع را بر نگرش جدید ترکیه در قبال عربستان مؤثر دانست و تصریح کرد: نخست، اینکه ترکیه درگیر بحران اقتصادی و مالی است و نیم نگاهی به سرمایه گذاری های عربستان و امارات دارد و به همین دلیل شاهد گشایش تازه در روابط این کشور با عربستان و امارات هستیم. موضوع دوم، انتخابات سال آینده در ترکیه است و بنابراین فعالیت کشورهای مهم منطقه ازجمله ارتباط با عربستان برای ترکیه بسیار مهم قلمداد می شود و این به معنای گشایش در سیاست خارجی ترکیه است که می تواند برای حزب عدالت و توسعه در انتخابات مؤثر باشد.
کاکایی درباره عوامل مؤثر بر بهبود نسبی روابط کنونی ترکیه و عربستان گفت: پیش بینی می شود با سفر ولیعهد عربستان به ترکیه فصل جدیدی در مناسبات ریاض و آنکارا آغاز شود. ترکیه به دلیل نگرش منفعت محور به راحتی قدرت بازنگری در روابط دو جانبه را دارد و عربستان نیز نسبت به ترمیم روابط بی میل نیست و مایل است منافع منطقه ای خود را از این منظر حفظ کند. به طور کلی روابط عربستان و ترکیه هر چند دستخوش فراز و فرودهایی است، برای ترکیه گام نهادن در مسیر جدید سیاست خارجی خود بسیار مهم است.
