- یادداشت از معصومه محمدی؛ دانشجوی دکتری جامعه شناسی سیاسی
با گذشت بیش از هشتاد روز از حمله نظامی روسیه به اوکراین ،عملیات نظامی روسیه در اوکراین واقعیت های ژئوپلیتیکی را در سراسر جهان تغییر داده است. در دهه گذشته، تعدادی از تحولات ژئوپلیتیکی ماهیت روابط ایران و روسیه را تغییر داده است. از مهم‌ترین آنها در سالهای اخیر میتوان به بحران اوکراین وتحریم‌های گسترده غرب علیه این دو کشور همسایه و قدرت منطقه ای نام برد که هر یک از این حوادث و درگیری ها چالش های امنیتی قابل توجهی را برای کشورهای سراسر اوراسیا و فراتر از آن ایجاد و منجر به تغییرات غیرمنتظره در پارادایم های سیاست خارجی این کشورها در قبال یکدیگر شده است. ایران به هیچ وجه از تغییرات و چالش های بین المللی مصون نبوده است.
ده روز قبل از حمله روسیه به اوکراین، پوتین میزبان ابراهیم رئیسی، رئیس جمهور جدید ایران بود. ایران قبل از عملیات روسیه در اوکراین، بر افزایش ارتقای روابط از طریق افزایش تجارت منطقه ای برنامه ریزی کرده و حتی این دو قدرت درگیر مذاکره برای یک توافقنامه 20 ساله برای تحکیم روابط شده بودند. اما نوع استقبال پوتین از رئیس جمهوری ایران که به گفته تحلیلگران دیداری سرد در پی روابطی سرد تعبیر شد، خود حاوی پیامی مهم بوده است.همکاری نظامی دو کشور در سوریه پایان یافته و ایران باید در پی ایجاد شرایط جدید برای همکاری های استراتژیک با روسیه باشد.
قبل از شروع جنگ در اوکراین، پس از تقریباً یک سال تلاش‌های دیپلماتیک متوالی در وین، به نظر می‌رسید که مذاکرات هسته‌ای ایران برای احیای برنامه جامع اقدام مشترک (برجام) با حمایت روسیه آماده باشد. این تهاجم، که بسیاری را در غرب غافلگیر کرد، در ابتدا باعث شد که تهران و مسکو ظاهراً مواضع خود را تغییر دهند و باعث ایجاد عدم اطمینان گسترده در مورد مذاکرات و حتی ترس از فروپاشی آنها شود. با این حال، از اواخر ماه مارس، به نظر می رسد که مذاکرات به مسیر خود بازگشته است و انتظار می رود به زودی به توافق منجر شود.این موضوع در حالی است که روسیه در مذاکرات وین به دنبال منافع حداکثری برای کشور خود می باشد که با تعلیق و فاصله افتادن این مذاکرات باید تمامی جنبه ها و زوایای آن به طور جدی مورد بازبینی و توجه سیاستمداران ایرانی قرار بگیرد . نتیجه مذاکرات همانطور که برای ایران از اهمیت ویژه ای برخوردار است در ایجاد روابط جدید تهران-مسکو نیز تاثیر بسزایی خواهد داشت. همانطوری که روابط ایران و روسیه پس از الحاق کریمه به خاک روسیه دستخوش تغییرات و نزدیکی میان تهران-مسکو گردید. صرف نظر از تحریم های بین المللی بر اقتصاد ایران، برخی چالش های اصلی برای گسترش روابط تجاری بین تهران و مسکو وجود داشته است. ساختار صادرات روسیه و ایران به گونه ای است که تقاضای مصرف کنندگان برای محصولات یکدیگر بسیار کم است… هزینه های حمل و نقل اغراق آمیز است زیرا شرکت‌های کوچک و متوسط ایرانی عمدتاً برای مصرف داخلی یا بازارهای همسایه که کسب‌وکارهای بزرگ عمدتاً به سمت غرب یا چین معطوف شده‌اند، تأمین می‌کنند. تهاجم روسیه به اوکراین در فوریه 2022، ایران را مانند هر کشور دیگری در موقعیتی گیج کننده اما نه لزوماً ناخوشایند قرار داد. این رویداد در بحبوحه مذاکرات هسته ای اتفاق افتاد. دولت منتخب جدید در ایران که بسیار مشتاق احیای برجام بود، در مورد پیامدهای بالقوه بحران بر مذاکرات نامطمئن بود. از یک سو، ایران از نظر سیاسی و جغرافیایی خود را به متحد قبلی خود در سوریه متعهد می‌دانست، از سوی دیگر، ایران نگران بود که گرفتن طرف روسیه به صورت علنی، آن را در عرصه بین‌المللی بیشتر منزوی کند، نیازی به گفتن نیست که حمله روسیه به خاک اوکراین به آسانی انجام شد. نقض منشور ملل متحد و قوانین بین المللی ایران در خصوص مسئله حاکمیت ملی و تمامیت ارضی کشورها همواره سیاستی پیگیر در پیش گرفته است وهرگز از اقدامات تجزیه طلبانه حمایت نکرده است.
در واقع ایران در طول تاریخ معاصر خود را قربانی این جنبش ها می داند. از قضا، روسیه اولین کشور اروپایی بود که منطقه وسیع قفقاز جنوبی را با دو معاهده گلستان (1813) و ترکمنچای (1828) از ایران جدا کرد. به همین دلیل است که از ابتدای بحران اوکراین، افکار عمومی در ایران دیدگاهی دلسوزانه نسبت به اوکراین قرار داشته است. به عبارت دیگر، رویکرد ایران به مناطق جدا شده در گرجستان (آبخازیا و اوستیا) و اوکراین (کریمه، لوهانسک و دونتسک) مبتنی بر سیاست عدم به رسمیت شناختن بوده است. اگر این چشم انداز تاریخی را کنار بگذاریم، حرکت احتمالی ایران به سمت روسیه، مذاکرات هسته ای را به نقطه تاریک می کشاند. از آنجایی که دولت رئیسی برای تحقق بخشی از وعده های خود به مردم نیاز به توافق جدیدی با غرب دارد، باید با احتیاط موضوع را انجام دهد.از منظر گروهی از نخبگان، حرکت روسیه علیه اوکراین در مواجهه با تردید غرب در راستای منافع خود تهران است و با استراتژی کلان ایران برای مقابله با آمریکا و قدرت‌نمایی در خاورمیانه و فراتر از آن همپوشانی دارد.
منطق پشتوانه این روایت هم قابل درک و هم ساده است. اول، روسیه یک متحد است، بنابراین برای ایران مقرون به صرفه است که از جنگ تجاوزکارانه روسیه چشم پوشی کند. پوتین ایران را به‌عنوان شریکی به یاد خواهد آورد که مداخله‌گری بی‌مورد در حالی که روسیه شهرهای اوکراین را با خاک یکسان کرده ،نداشته است.در مقابل تهران با امید به حمایت های روسیه در نتیجه بخش بودن مذاکرات برجام و ایجاد اتحادی استراتژیک و نگاه به شرق در عین احتیاط در تعاملات با غرب و اروپا تلاش و برنامه ریزی کرده است.
تهران ضمن تمرکز بر قدرت های منطقه ای و شرقی، استراتژی خلاصی از تحریم های خارجی را نیز دنبال کرده است. در نتیجه، دور جدیدی از مذاکرات در بهار 2021 در وین با هدف یافتن راهی برای بازگرداندن برجام آغاز شد. با مذاکره غیرمستقیم تهران و واشنگتن – از آنجایی که ایالات متحده از ساختار برجام خارج شده بود – روسیه و همچنین اتحادیه اروپا (اتحادیه اروپا) نقش کلیدی در ادامه مذاکرات داشتند. علاوه بر این، همکاری مسکو به عنوان یکی از قدرت های جهانی با مسئولیت مستقیم فنی و عملیاتی در برنامه هسته ای ایران نیز قابل توجه بود. بدیهی است که بحران کنونی تأثیر مستقیمی بر آینده مذاکرات وین خواهد داشت.
در اوایل سال 2022، این حس خوش‌بینی در ایران وجود داشت که توافقی در وین حاصل می‌شود و چرخش ایران به شرق به این کشور اجازه می‌دهد آسیب‌پذیری خود را در برابر فشار غرب کاهش دهد. با این حال، درگیری روسیه و اوکراین چندین ملاحظات راهبردی را ایجاد کرده است که باید مورد توجه قرار گیرند:
تأثیر بحران اوکراین بر مذاکرات برجام: در اوایل مارس 2022، به نظر می‌رسید مذاکرات موسوم به وین در مراحل پایانی خود قرار دارد، اما به نظر می‌رسید که پویایی‌های پس از بحران اوکراین در روابط بین‌الملل، توافق نوظهور را از مسیر خود خارج کرده و منجر به یک توافق تلخ شد. چشم انداز یک معامله نهایی سوالی که برای تهران پیش می آید این است که آیا باید انعطاف بیشتری از خود نشان دهد و راهی برای رفع تحریم ها پیدا کند؟
فرصت‌های بخش انرژی: تنش‌های کنونی بین روسیه و اتحادیه اروپا چشم‌انداز آینده صادرات گاز روسیه به اتحادیه اروپا را تضعیف کرده است. واقعیت این است که از نظر ذخایر طبیعی، ایران کاندیدای اصلی برای تبدیل شدن به جایگزین روسیه در صادرات گاز به اروپا است. جواد اوجی، وزیر نفت، در 23 فوریه اعلام کرد که ایران ظرفیت صادرات گاز به اروپا را خواهد داشت. بدیهی است که این یک شبه اتفاق نمی افتد، اما این ظرفیتی است که می توان از طریق سرمایه گذاری های هدفمند ایجاد کرد. همچنین می تواند در کوتاه مدت با صادرات کالاهای مبتنی بر گاز ایران مانند پتروشیمی، فولاد و سیمان به اروپا آغاز شود. با این حال، برای دستیابی به این هدف کوتاه مدت تا میان مدت، تحریم های خارجی باید برداشته شوند. سوال استراتژیک برای ایران این خواهد بود که آیا باید به دولت های غربی اعتماد کرد و در چنین سناریویی سرمایه گذاری سیاسی و اقتصادی کرد؟و یا اینکه باید در چنین شرایطی ضررها را به جان خرید تا شریک استراتژیک روسیه شد؟
