عراق در رتبه یازدهم از حیث ذخایر گازی جهان است که از این نظر کشور نسبتا محدودی به شمار می رود، در این میان سهم اقلیم کردستان به عنوان بخشی از خاک عراق، به همین میزان از ذخایر گاز جهانی کمتر خواهد شد، با چنین معادله ساده ای ادعای اینکه این منطقه کوچک از شمال عراق جایگزین دو قدرت بزرگ گازی جهان شود، از نگاه ناظران بلندپروازی غیر واقع بینانه ای است، مگر اینکه در پس این ادعا، همانند طرح ناباکو، بازی قدرت های بین المللی و جنگ دوباره خط لوله های انرژی پنهان شده باشد.
طرح ناباکو که به مدت یک دهه بازیچه سیاست و اقتصاد شده بود، دست آخر به دلیل غیراقتصادی بودن و چالش های ژئوسیاسی فراوان پیش رو، در ۲۰۱۳ متروکه شد تا دوباره، جنگ اوکراین در ۲۰۲۲ بهانه یک ناباکوی جایگزین را به نام گاز اقلیم کردستان عراق مطرح کند.
«مسرور بارزانی» نخست وزیر اقلیم و فرزند بزرگ «مسعود بارزانی» رهبر حزب دمکرات کردستان عراق در ۲۸ مارس گذشته (۸ فروردین ۱۴۰۱) در همایش انرژی شیخ نشین امارات، برای نخستین بار مدعی شد که کردستان عراق به زودی گاز به اروپا صادر می کند.
او در سفر اواخر فروردین ماه گذشته به انگلستان که با اعتراضات وسیع اتباع عراقی به ویژه کردها در لندن مواجه شد، این قضیه را بار دیگر مطرح کرد و گفت که کردستان عراق می تواند جایگزینی برای صادرات گاز به اروپا باشد.
این اظهارات بیش از اینکه دو کشور بزرگ سرشار از ذخایر گازی جهان یعنی روسیه و جمهوری اسلامی ایران را نگران کند، در وهله اول، جریان های سیاسی کرد در شمال عراق و سپس عموم عراقی ها را نگران کرده است زیرا بیم آن می رود که خانواده بارزانی، وارد بازی بزرگی فراتر از حد و اندازه خود شده باشد و برداشتن این سنگ بزرگ، بیش از اینکه منافع اقلیم کردستان و عراق را تحقق بخشد، نتیجه معکوس بدهد.
تحرک خانواده بارزانی زیر ذره بین رقبا
رقبای سیاسی و جریان های اپوزیسیون کرد در اقلیم کردستان عراق، ادعاهای مسرور بارزانی در خصوص منابع گازی اقلیم و اینکه می تواند جایگزینی برای گاز روسیه و حتی ایران باشد را غیر واقع بینانه می دانند.
به اعتقاد اینها، خانواده بارزانی به نحوی درباره منابع گازی اقلیم کردستان عراق سخن می گوید که گویا بخشی از میراث خانوادگی است و نه اینکه ثروت های اقلیم از آن همه اقلیم و طبیعتا کل عراق است.
این نگاه میراث خوار انحصاری درباره نفت هم صادق است و به همین دلیل دادگاه فدرال عراق رای به شفاف سازی همه درآمدهای نفتی اقلیم کردستان عراق داد.
روز شنبه ۱۷ اردیبهشت ۱۴۰۱ «احسان عبدالجبار» وزیر نفت عراق به صراحت گفت که درآمدهای خالص ناشی از فروش نفت اقلیم کردستان عراق حتی به ۵۰ درصد قیمت فروش آن هم نمی رسد! چرا و اینکه ۵۰ درصد دیگر حاصل فروش نفت چگونه محاسبه می شود و کجا می رود؟ نمی دانیم؛ هر چند برخی کارشناسان نفتی مانند «کوفند شیروانی» چنین استدلال می کنند که قیمت نفت اقلیم کردستان عراق کمتر از سایر استان های این کشور و مشخصا نفت بصره است زیرا کیفیت پایین تری دارد اما این اختلاف قیمت به خاطر کیفیت، ۵۰ درصد است؟ هنوز پاسخ مشخصی برای این سوال وجود ندارد.
از سوی دیگر، وقوع میادین گازی مهم شمال عراق در حوزه نفوذ حزب اتحادیه میهنی کردستان عراق یکی از چالش های موجود بر سر راه یکه تازی اربیل در این پرونده است.
گزارش ها از اقلیم کردستان عراق حاکی است که دیدگاه مشترکی بین سلیمانیه (حوزه نفوذ حزب اتحادیه میهنی و احزاب اپوزیسیون مهمی مثل تغییر و نسل جدید) با اربیل (حوزه نفوذ حزب دمکرات کردستان عراق) در خصوص اداره پرونده نفت و گاز وجود ندارد امری که قدرت مانور انحصارگرایی را از حزب بارزانی گرفته است.
«بافل طالبانی» رییس حزب اتحادیه میهنی کردستان عراق در نخستین واکنش به ادعاهای مسرور بارزانی (نهم اردیبهشت ۱۴۰۱) در جمع نمایندگان کشورهای خارجی و شرکت های فعال در اقلیم کردستان عراق در سلیمانیه گفت: برخی از شرکت های فعال در حوزه انرژی در شمال عراق توسط برخی احزاب و در راستای بعضی منافع شخصی مورد بهره برداری قرار می گیرند.
وی در انتقاد از بهره برداری میادین گازی اقلیم در راستای «منافع تنگ نظرانه» تاکید کرد که «هیچ لوله گازی به خارج از مرزهای اقلیم کردستان عراق امتداد نمی یابد مگر از روی جسد من بگذرد!»
در همین چارچوب «سروه عبدالواحد» نماینده پارلمان از جنبش «نسل نو» (جریان منتقد حزب بارزانی) در توئیتی نوشته است: گازی که مسرور بارزانی نخست وزیر اقلیم کردستان عراق می خواهد بابت آن قرارداد ببندد در منطقه «چمچمال» واقع شده که این منطقه زیر نفوذ حزب اتحادیه میهنی کردستان عراق به عنوان رقیب حزب دموکرات بارزانی است.
عضو سابق کمیسیون نفت و گاز در پارلمان عراق نیز ادعای مسرور بارزانی درباره تولید و صادرات روزانه ۵۰۰ هزار بشکه نفت و تولید حدود ۵۰۰ میلیارد فوت مکعب گاز در روز را دروغ محض خوانده است.
«غالب محمد علی» نماینده سابق کرد در پارلمان عراق افزوده است که مسرور بارزانی در همایش انرژی در امارات در خصوص اینکه اقلیم کردستان عراق می تواند یکی از منابع صادرات گاز به اروپا باشد، دروغ گفته است.
به گفته وی، «اقلیم کردستان عراق هم اینک با بحران گاز مایع مواجه است و بسیاری از شهروندان نمی توانند این سوخت را به دست آورند و در کنار آن، بحران فرآورده های نفتی را داریم، با این وضعیت چگونه می توان به اروپا گاز صادر کرد!؟»
جدا از اینها، موانع قانونی جدی که دستگاه عالی قضایی عراق در قبال غیر قانونی خواندن قراردادهای انرژی اقلیم کردستان عراق ایجاد کرده، اربیل را در برابر چالش جدی مشروعیت تولید و صادرات انرژی به خارج از مرزهای عراق قرار داده است.
به این ترتیب، موانع جغرافیایی (وجود میادین گازی در خارج از حوزه نفوذ حزب بارزانی)، ایرادات قانونی (حکم دادگاه عالی مرکزی عراق) به علاوه مخالفت رقبا و جریان های سیاسی کرد با سیاست های انحصارگرایی خانواده بارزانی، به اعتقاد ناظران، بزرگترین موانع پیش روی تحقق این خیز اقتصادی اربیل است که اگر بخواهد تنها با تکیه بر حامیان خارجی، همه آنها را نادیده بگیرد، از نگاه افکار عمومی، دولت مرکزی عراق، دستگاه قضایی و همچنین رقبای سیاسی داخلی، بیش از یک قاچاقچی گاز و نفت نخواهد بود.
حامیان خارجی در پروژه صادرات گاز اقلیم به اروپا
مراجعه تاریخی به رویکرد اربیل برای سرمایه گذاری بر روی نفت و گاز خارج از قوانین دولت مرکزی عراق به سال ۲۰۰۷ بر می گردد که آمریکایی ها و اماراتی ها بزرگترین تشویق کنندگان آن به شمار می روند.
گرچه همواره از رژیم صهیونیستی به عنوان بازیگر اول سیاست های اربیل یاد می شود اما باوری در توده های مردم وجود دارد که حضور اسراییلی ها، همواره در پس پرده صحنه گردانی با دست های آمریکایی بوده است.
مسرور بارزانی در همایش انرژی «دبی» امارات از آمریکا به عنوان مشوق اصلی اربیل برای سرمایه گذاری در انرژی یاد کرد و گفت: «یکی از دلایل تاکید دولت اقلیم کردستان عراق بر توسعه صنعت نفت و گاز در این منطقه، تشویق های آمریکا و سرمایه گذاری ۲۵۰ میلیون دلاری آن در توسعه میدان های گازی شمال عراق است.»
«دانه گاز» امارات که اینک به عنوان یکی از شرکت های مهم در توسعه میادین گازی اقلیم کردستان عراق مطرح است در گزارشی درباره همکاری اماراتی ها با اربیل در حوزه انرژی اعلام کرده است: تاسیس شرکت گاز کردستان عراق در ۲۰۰۷ براساس قرارداد با دو شرکت اماراتی دانه گاز و «الهلال» با اربیل صورت گرفت.
این قرارداد با هدف ارزیابی، توسعه، تولید، بازاریابی و فروش گاز و نفت از دو میدان «خورمور» و «چمچمال» (استان سلیمانیه) در شمال عراق امضا شد.
براساس این گزارش کل ذخایر گاز این دو میدان گازی که بنا بر گزارش، بزرگترین میادین گازی عراق هستند، در ۲۰۱۹ بالغ بر ۴.۴ تریلیون فوت مکعب گاز به علاوه ۱۳۶ میلیون بشکه گاز طبیعی و ۱۳.۳ طن متر نفتگاز مایع بوده است.
همایش انرژی که در دبی امارات با حضور مسرور بارزانی برگزار شد، هویت شرکت های خارجی فعال در کردستان عراق را آشکار کرد که مهمترین آنها شرکت نفتی انگلیسی «گلف کیستون»، شرکت انگلیسی – ترکیه ای «چنل انرژی»، شرکت اماراتی «کرسنت پترولیوم» (الهلال) ، «هلدینگ خانوادگی راس پرو» آمریکا و شرکت کانادایی «شاماران پترولیوم» هستند.
علاوه بر اینها، گزارش اندیشکده موسوم به «صلح واشنگتن» به عنوان نزدیکترین اندیشکده ها در ترسیم سیاست گذاری های کاخ سفید در ۲۱ ژانویه ۲۰۲۱ در گزارشی، نقش برجسته آمریکا را در تحریک اربیل برای سرمایه گذاری در انرژی نشان داده است.
«ماتیو زایس» معاون اول دفتر امور بین المللی در وزارت انرژی آمریکا، «بروژ عزیز» مشاور وزیر منابع طبیعی دولت اقلیم کردستان عراق و «روب والر» کنسول آمریکا در اربیل مهمترین تهیه کنندگان این گزارش به شمار می روند.
در این گزارش، برخلاف همه آمارهای بین المللی ادعا شده است که عراق دارای منابع بزرگی از گاز طبیعی است اما بخش اعظم آن مشعل سوزی می شود و مقدار کمی به مصرف می رسد.
قبل از اینکه مسرور بارزانی در سال ۲۰۲۲ بگوید اقلیم کردستان می تواند گاز به اروپا صادر کند در گزارش یادشده آمده است که توسعه گاز کردستان عراق می تواند برای مصرف داخلی مورد بهره برداری قرار گیرد و بخشی نیز به ترکیه و اروپا صادر شود.
ادعای گزارش، آن است که کردستان عراق می تواند تا سال ۲۰۳۵ میزان تولید گاز خود را به ۴۰ میلیارد مترمکعب در سال در مقایسه با الان برساند که فقط ۵ میلیارد مترمکعب است.
اندیشکده صلح واشنگتن بدون اشاره به ایرادات قانونی سرمایه گذاری اقلیم کردستان عراق در حوزه نفت و گاز و مخالفت های سیاسی در داخل اقلیم و دولت مرکزی و نیز چالش های منطقه ای که اقلیم با همسایگان در آینده، تنها از یک بعد ژئوسیاسی کوشیده است که اربیل را به سمت سرمایه گذاری در نفت و گاز هدایت کند.
بزرگترین ایراد صاحب نظران آمریکایی به طرح گاز کردستان عراق که در تهیه این گزارش مشارکت کرده اند، آلودگی های بالای گاز اقلیم است که به گفته آنها بر کیفیت و در نتیجه قیمت آن اثر منفی می گذارد! این مساله البته همان طور که پیشتر آمد درباره نفت اقلیم هم صدق می کند.
روب والر کنسول آمریکا در اربیل در این گزارش گفته است که وزارت امور خارجه آمریکا درصدد حمایت از شرکت های آمریکایی برای ورود به اقلیم کردستان و توسعه حضور آنها در این منطقه است و می کوشد اقلیم کردستان عراق را به منطقه جذب سرمایه های خارجی تبدیل کند.
این گزارش با اشاره تلویحی به وجود میادین گازی در حوزه نفوذ حزب اتحادیه میهنی کردستان عراق به عنوان یکی از چالش های مهم در توسعه میادین گازی شمال کشور گفته است که همکاری سیاسی بین دو حزب دمکرات و اتحادیه میهنی کردستان عراق از اولویت های سیاست آمریکا برای توسعه گاز در اقلیم کردستان است.
ماحصل همه این دیدگاه ها همان طور که بسیاری از صاحب نظران در عراق به آن اشاره داشته اند این است که داستان گاز کردستان عراق بیش از اینکه در وقت حاضر یک گزینه راهبردی داخلی باشد، دیکته ای خارجی در راستای منافع قدرت های بین المللی و در جهت جنگ لوله های انرژی است؛ ماجرایی که پیش از این در منطقه، باعث و بانی جنگ ها، ویرانگری ها، مداخله ها و مصایب برای ملت های منطقه بوده است.
