راهبرد معاصر؛ یکی از موضوعات مهم اقتصادسیاسی ایران، پرونده برجام و احیای آن است چون بدون تردید علاوه بر تاثیر آن بر اقتصاد ایران، بستر افزایش صادرات انرژی در بحبوحه بحران آن را فراهم می‌کند. یکی از کشورهایی که به شدت این پرونده را زیر ذره بین قرار داده، ژاپن است که پیش از خروج واشنگتن از برجام و اعمال تحریم‌های اقتصادی علیه ایران، یکی از بزرگترین مشتریان نفت ایران در شرق آسیا محسوب می‌شد.
ژاپن سومین اقتصاد بزرگ جهان و همچنین سومین اقتصاد بزرگ صنعتی پس از ایالات متحده آمریکا و چین است، اما فاقد منابع طبیعی لازم برای تضمین تداوم تولید صنعتی و فناوری خود است.
بنابراین، ژاپن بزرگترین واردکننده گاز طبیعی مایع در جهان و سومین واردکننده بزرگ فرآورده های نفتی و نفت خام در جهان است، این همان کالایی است که در کشورهای خلیج فارس پیدا می‌شود که اقتصاد آنها به شدت به صادرات نفت و گاز وابسته است. از همین روی، روابط بین دو طرف یک اولویت مشترک محسوب می شود.
اهمیت برنامه هسته‌ای ایران برای توکیو
همچنین ژاپن که بیش از ۸۰ درصد نفت و تقریبا ۳۰ درصد گاز طبیعی مایع (LNG) خود را از خاورمیانه وارد می‌کند، احتمالا ناگزیر به اعمال معادله پیچیده‌تری در استراتژی امنیت انرژی خود باشد چون موضوع هسته‌ای ایران پیامد استراتژیک عمیقی بر سیاست خارجی ژاپن فراتر از موضوع هسته‌ای ایران خواهد داشت.
بهبود روابط با ایران قطعا به امنیت انرژی ژاپن کمک خواهد کرد. چون هرگونه توافق غرب با ایران، در بازار بین المللی انرژی می‌تواند عرضه نفت و گاز را افزایش دهد و همچنین می‌تواند به تنوع بخشیدن به عرضه انرژی برای بازار ژاپن کمک کند. با این حال، برای تعامل با ایران، ژاپن باید تعهد بیشتری برای مقابله با چالش‌های ژئوپلیتیک در خاورمیانه داشته باشد.
با توجه به چنین چشم‌اندازی، ژاپن ممکن است مجبور باشد نقشی فعال‌تری برای حفظ عدم اشاعه هسته‌ای ایفا کند. به نظر می‌رسد ژاپن علاقه زیادی به انجام تجارت هسته‌ای در خاورمیانه داشته است. شینزو آبه، نخست وزیر وقت، دو بار به ترکیه سفر و توافقنامه همکاری هسته‌ای دوجانبه و قراردادی برای نیروگاه هسته‌ای منعقد کرد، بازدید دوباره او از یک کشور در یک سال بی‌سابقه و نشان دهنده اشتیاق دولت برای پیشبرد توافقات هسته‌ای در خارج از کشور بود. ژاپن همچنین با اردن و عربستان سعودی و همچنین امارات در مورد همکاری هسته‌ای مذاکراتی داشته است. از همین روی، پرونده هسته‌ای ایران از این بعد نیز برای توکیو مهم است چون تجارت هسته‌ای ژاپن به طور اجتناب ناپذیری به گسترش برنامه صلح آمیز هسته‌ای در منطقه کمک کند.
باید توجه داشت که علیرغم تجربه حادثه هسته‌ای فوکوشیما ناشی از زلزله بزرگ ژاپن شرقی، سطح شایستگی و فن آوری ژاپن نسبت به سایر کشورها در جهان همچنان بالاست. علاوه بر این، ژاپن مسئولیت دارد تا تجربه خود از این حادثه را با جهانیان در میان بگذارد.
همچنین همانطور که اشاره شد، ژاپن برای امنیت انرژی خود سهم بزرگی در ثبات منطقه دارد. نزدیکی احتمالی ایران و غرب ممکن است باعث تغییر اساسی در پویایی ژئوپلیتیک خاورمیانه شود. این امر باعث افول عربستان سعودی، اسرائیل و متحدان سنتی منطقه‌ای ایالات متحده می‌شود و آنها را در بازی موازنه قدرت در خاورمیانه «بازنده» می‌کند.
البته انقلاب شیل احتمالا توجه و علاقه ایالات متحده را از پویایی‌های ژئوپلیتیک خاورمیانه دور و احتمالاً تعهد ایالات متحده به خاورمیانه را تضعیف کند، همان موضوعی که در خروج از عراق و رابطه تیره با ریاض شاهد آن هستیم. اگرچه تعادل مجدد ایالات متحده در قبال آسیا لزوماً به معنای کاهش علاقه ایالات متحده به خاورمیانه نیست، اما نشان دهنده تغییر بالقوه مرکزیت استراتژیک ایالات متحده از خاورمیانه است و نگرانی‌های بیشتری را در میان متحدان سنتی ذکر شده در بالا ایجاد می‌کند که می‌تواند باعث کاهش نفوذ آمریکا در منطقه شود و در نهایت منطقه را بی‌ثبات کنند. بی‌ثباتی محیط ژئوپلیتیک در خاورمیانه خطری جدی برای ژاپن به همراه خواهد داشت.
با توجه به این موضوع، استراتژی ژاپن در قبال خاورمیانه ممکن است آزمون مهمی برای پیوند منافع ملی و مسائل جهانی به نام «مشارکت فعالانه در صلح بین‌المللی» باشد که مفهومی کلیدی از دکترین سیاست خارجی آبه بود.
در این بین، ژاپن باید استراتژی تعامل بلندمدت خود را برای منطقه طراحی کند تا خطرات ناشی از تغییرات ساختاری اجتماعی-اقتصادی در کشورهای منطقه را به حداقل برساند. این کشور باید تعهد سازنده کشورهای صادرکننده منابع منطقه را به بازار بین المللی انرژی به عنوان یک نیروی تثبیت کننده تضمین کند. مزیت‌های فناورانه و قابلیت‌های مهندسی اجتماعی ژاپن به کشورهای خلیج‌فارس کمک می‌کند تا استراتژی‌های توسعه ملی را توسعه دهند که الزامات مشارکت مؤثر در بازار بین‌المللی انرژی را برآورده کند.
رابطه تجاری ایران و ژاپن
به نظر می‌رسد در حال حاضر حجم مبادلات دوجانبه بسیار اندک باشد که دلیل اصلی آن پیروی کامل توکیو از تحریم های ایالات متحده علیه ایران است. اما دو کشور می‌توانند مناسبات خود را افزایش دهند. حتی ایران می‌تواند بیش از ۱۰میلیارد دلار مبادلات تجاری با ژاپن داشته باشد؛ به‌ویژه در حوزه‌‌‌‌‌‌هایی مانند معدن و صنایع‌معدنی، گردشگری، آب، محیط‌زیست و… مستعد افزایش همکاری هستند.
اگر برجام احیا و تحریم‌‌‌ها لغو شود، ژاپن می‌تواند جایگزین بسیاری از کشورهای حتی اروپایی برای ایران شود؛ چراکه از نظر تکنولوژی و نوآوری در حد بسیار بالایی است و می‌تواند همه نیاز صنایع‌معدنی و سایر بخشهای اقتصادی را از ژاپن تامین کند. همچنین مقصد خوبی برای صادرات بسیاری از محصولات ما از جمله خشکبار، کنسانتره‌‌‌های میوه، صنایع‌دستی، زعفران، فرش، محصولات دریایی مانند میگو و خاویار و بسیاری از محصولات کشاورزی ایران است.
ژاپن در حوزه گردشگری هم می‌تواند مقصد خوبی برای گردشگران ایرانی باشد و ژاپنی‌‌‌ها علاقه زیادی به تاریخ و آثار باستانی ایران دارند. بنابراین در صورت لغو تحریم‌‌‌ها می‌توان سطح مبادلات با ژاپن را افزایش داد.
ژاپن و اهمیت خاورمیانه
همانطور که اشاره شد منافع اقتصادی و سیاسی ژاپن در ثبات منطقه خاورمیانه است که می‌تواند به ثبات در بازار انرژی کمک کند که به نفع اقتصاد این کشور به عنوان واردکننده بزرگ آن است. اما منافع اقتصادی ثبات در خاورمیانه، محدود به بازار نیست، باید توجه داشت که کشورهای عضو شورای همکاری خلیج فارس روابط سطح بالایی با ژاپن دارند که قدمت برخی از آنها به بیش از ۶۰ سال می‌رسد و برخی دیگر به درجه مشارکت کامل به ویژه در سطح اقتصادی، تجاری و سرمایه گذاری‌های متقابل رسیده‌اند.
ژاپن روزانه حدود ۴ میلیون بشکه نفت از کشورهای عربی حوزه خلیج فارس وارد می‌کند و حدود ۹۰ درصد نفتکش‌های ژاپنی از خلیج فارس به ژاپن می‌گذرند.
حجم صادرات کشورهای عربی خلیج فارس به ژاپن به رکوردهایی رسید که از حدود ۵۵.۸ میلیارد دلار در سال ۲۰۱۶ به ۹۱.۷ میلیارد دلار در سال ۲۰۱۸ رسید و در سال ۲۰۲۰ مجدداً کاهش و به حدود ۵۴ میلیارد دلار رسید. اما می توان گفت مجموع صادرات کشورهای حاشیه خلیج فارس به ژاپن در شرایط عادی از مرز ۹۰ میلیارد دلار فراتر رفته است.
داده‌های مربوط به تراز سرمایه گذاری مستقیم ژاپن در خاورمیانه نشان می‌دهد که اقتصاد عربستان و امارات جذاب‌ترین مقصد برای سرمایه گذاری ژاپنی هستند. بین سال‌های ۲۰۱۶ تا ۲۰۲۰، این دو مقصد تقریباً ۷۸ درصد از سرمایه‌گذاری ژاپن در خاورمیانه را تشکیل می‌دادند.
تراز کل سرمایه گذاری های ژاپن در خاورمیانه حدود ۸.۸ میلیارد دلار و سهم اقتصاد عربستان و امارات حدود ۷.۴ میلیارد دلار است. با توجه به تراز سرمایه‌گذاری‌های خلیج فارس در اقتصاد ژاپن، سرمایه‌گذاری عربستان سعودی به حدود ۲۸ میلیون دلار و ارزش سرمایه‌گذاری امارات تا سال ۲۰۲۰ بالغ بر ۴۴۰ میلیون دلار بوده است.
نتیجه گیری
همانطور که اشاره شد گره های محکم اقتصادی در حوزه انرژی و سرمایه گذاری بین ژاپن و کشورهای خلیج فارس برقرار است. در این میان، ایران به دلیل رابطه تاریخی با این کشور و نقش مهم آن در ثبات خاورمیانه از جایگاه بسیار بالایی برخوردار است. با در نظر گرفتن این موضوع، احیای برجام و ثبات در منطقه بدون تردید در راستای منافع اقتصادی توکیو خواهد بود.
همچنین نباید فراموش کرد که رقبای منطقه ای ژاپن یعنی چین و کره جنوبی، حساب ویژه ای بر روی کشورهای خاورمیانه باز کرده اند که اگر ژاپن فرصت بازیابی مجدد روابط به ویژه با تهران را از دست بدهد، قطعا تاثیرات منفی در آینده بر روابط با کشورهای منطقه خواهد داشت از همین روی ژاپن تلاش خواهد کرد تا روابط خود با کشورهای منطقه را به سطح بالا برساند.
