در حالی که آسیای مرکزی، منطقه ای محصور در خشکی در همسایگی روسیه، چین، دریای خزر، افغانستان و ایران، با مفاهیمی مانند «منطقه گرایی جدید»، «خانه مشترک»، «گشایش»، «اصلاحات اقتصادی» و «رقابت» مواجه است. جمهوری اسلامی ایران تحت تحریم های ظالمانه غرب بازنگری در اقتصاد خود را آغاز کرده و در سیاست خارجی خود بیش از هر زمان دیگری به همسایگان اهمیت می دهد.
تلاش‌های آمریکا برای منزوی کردن ایران، بخشی از فرصت‌های اقتصادی کشورهای نوظهور آسیای مرکزی را از دستور کار اقتصادی آنها خارج کرده و بر فرآیندهای توسعه در آسیای مرکزی تأثیر منفی گذاشته است. جمهوری اسلامی ایران رویکرد «همکاری متقابل در چارچوب سیاست حسن همجواری» را که مستلزم روابط قوی‌تر بین مسئولان و مردم کشورهای همسایه و اطراف در همه زمینه‌ها است، در اولویت قرار داده است.
در میان کشورهای آسیای مرکزی، ایران و ازبکستان مهم‌ترین کشورهای خاورمیانه و آسیای مرکزی هستند که پتانسیل آنها می‌تواند بر توسعه کانون‌های کنونی (مانند سوریه و افغانستان) در جهان و در نتیجه شکل‌گیری نظام بین‌المللی جدید تأثیر بگذارد زیرا از دو سال گذشته خبرهای خوبی از ازبکستان به گوش می رسد.
تحولات ازبکستان پس از سال ۲۰۱۶ و در دوران ریاست جمهوری میرضیایف بر فرآیندهای اوراق بهادارسازی در آسیای مرکزی تأثیر گذاشته و فرصتی ایده آل برای همگرایی ایجاد کرده است. چنین فرآیندی می تواند منادی کاهش چالش های مختلف باشد و زمینه را برای تمرکز دولت های آن بر رشد و توسعه اقتصادی در آسیای مرکزی فراهم کند به طوری که طی سه تا پنج سال آینده به رشد اقتصادی قابل توجهی دست خواهد یافت.
سیاست‌های اقتصادی جدید و حمایت‌های خارجی ازبکستان نیز بر سرمایه‌گذاری و تجارت آن تأثیر خواهد گذاشت. در نتیجه، ایران باید با توجه به حمل و نقل، ظرفیت‌ها، موقعیت ژئوپلیتیک و نزدیکی به اقتصاد و بازار ازبکستان، برنامه‌ها و تلاش‌هایی را برای داشتن سهم بیشتر در ازبکستان آغاز کند.
صلح، ثبات و قابل پیش بینی بودن روابط بین دو کشور به دلیل نزدیکی جغرافیایی، تاریخی، مذهبی و فرهنگی، منابع اقتصادی و انسانی می تواند به ثبات و صلح در خاورمیانه، مناطق آسیای مرکزی و جنوبی کمک کند و در مقابل، عدم همکاری نزدیک و هماهنگی تلاش‌ها بین ازبکستان و ایران، همانطور که زمان ثابت کرده است، باعث حفظ درگیری‌های منطقه‌ای (افغانستان) شده و به عقب ماندگی اقتصادی و اجتماعی منطقه وسیع از جمله سرزمین‌های خودشان کمک می‌کند.
همچنین، این امر می تواند هویت فرهنگی_تمدنی، ارزش های مذهبی و سنت های مشترک آنها را نیز به خطر بیندازد. در سه دهه گذشته، متأسفانه، ایران و ازبکستان سطح همکاری بسیار پایینی داشتند که عمدتاً در سطح جامعه مدنی یعنی تجارت شاتل، تعداد کمی از ارتباطات غیرنظامی و دانشگاهی بوده است.
بر همین اساس، زمان حل این مشکلات فرا رسیده، زیرا تنش های ژئوپلیتیکی و بی ثباتی اجتماعی_اقتصادی در این مناطق، مسائل نابسامان بین المللی تنها در شرایط پراکندگی منطقه تشدید خواهد شد. همچنین، این مسائل می تواند تحقق کلان کریدورهای حمل و نقل آینده مانند چابهار، شمال_جنوب و غیره را به چالش بکشد.
در همین راستا و تلاش در جهت گسترش مناسبات دو جانبه و تمرکز طرفین بر زمینه همکاری های سرمایه گذاری، فرصت های گسترده برای اجرای پروژه های جدید در زمینه تولید مصالح ساختمانی، ساخت و ساز، کشاورزی، پرورش ماهی، داروسازی، مهندسی برق، صنایع شیمیایی و سبک از مدتها پیش دو کشور در چهاردهمین اجلاس کمیسیون مشترک که در یکی دو روز گذشته برگزار شد بر ارتقاء روابط اقتصادی و تجاری با تکیه بر همین قرابت فرهنگی و مناسبات دیرینه تاکید کردند در حالی که وزیر صمت اعلام کرد که رسیدن به حجم مبادلات یک میلیارد دلاری پیش‌بینی شده میان دو کشور، قابل تحقق است.
افقهای جدید در همکاری های دوجانبه تجاری
امضای یادداشت تفاهم کمیسیون مشترک و دو سند همکاری متقابل، تدوین نقشه راه‌های همکاری‌های اقتصادی و تجاری ایران و ازبکستان، تهاتر و برگزاری نمایشگاه‌های مشترک به عنوان دو اقدام عملی برای ارتقای مراودات و همکاری استان‌های مرزی دو کشور از جمله برنامه هایی بود که مدنظر دو کشور تا مرحله اجرایی شدن قرار گرفت.
بر همین اساس، نیاز است تا دولت‌ها و ملت‌های ایران و ازبکستان پیوندها را تقویت کرده و همکاری‌های منطقه‌ای را در آسیای مرکزی به طرق مختلف ارتقا دهند.
تعامل قوی تر سران و مقامات عالی رتبه ایران و کشورهای آسیای میانه با در نظر گرفتن ساختار منطقه ای آسیای مرکزی، تنظیم روابط با همه کشورهای منطقه، مشارکت فعال در فرآیندهای منطقه گرایی آسیای مرکزی و مشارکت ایران در آسیای مرکزی، لزوم تلاش بیشتر با توجه به تلاش های طرف ثالث برای ایجاد مانع در روابط ایران و آسیای میانه، برنامه ریزی برای حفظ هدفمند جایگاه محوری جمهوری اسلامی در حمل و نقل و ترانزیت جاده ای در آسیای مرکزی و افغانستان، با توجه به بهره گیری از روابط پاکستان، هند، روسیه، چین و سایر کشورهای آسیای مرکزی، تقویت کریدور ارتباطی ازبکستان، افغانستان و ایران، همکاری قوی تر برای حمل و نقل ایران، ترکمنستان و کمک ازبکستان به انتقال گاز ترکمنستان از طریق ایران با در نظر گرفتن اهمیت افغانستان برای آسیای میانه و همکاری های سه جانبه ایران، ازبکستان و افغانستان، مواردی است که ایران باید مورد توجه جدی خود قرار دهد زیرا ازبکستان برای ارتقای مراودات اقتصادی، تجاری و بازرگانی با ایران عزم جدی دارد، پس کارگروهی باید تشکیل شود تا موضوعات مرتبط با تفاهم‌نامه مشترک را در یک برنامه زمانبندی شده جلو ببرد.
چالشهای موجود در روابط دوجانبه
با توجه به اینکه حجم مبادلات دو کشور نسبت به سال گذشته ۲/۵ برابر افزایش داشته و تاشکند در حوزه‌های مختلف از جمله توسعه روابط تجاری و اقتصادی، سرمایه‌گذاری، حمل‌ونقل و ترانزیت و مناسبات فرهنگی با عزم راسخ به‌دنبال تعمیق هرچه بیشتر روابط با تهران است، اما در سالهای گذشته موانعی منجر به اختلال در سطح این روابط شده که بر همین اساس نیاز است که دو کشور تمام تلاش خود را بکار گیرند که مناسبات آنها به ویژه روابط تجاری به یک میلیارد دلار در آینده نزدیک برسد.
یکی از مشکلات و چالشهای میان دو کشور مرتبط با وجود رژیم سکولار در ازبکستان در مقابل حکومت مذهبی در ایران است. ازبکستان دارای گذشته الحادی از اتحاد جماهیر شوروی است که بر ذهنیت و شیوه زندگی آن تأثیر زیادی گذاشته است.
اگرچه جمعیت ازبکی به طور فزاینده ای به مبانی اسلام روی آورده و به زیارت می پردازند، اما عمدتاً تفکر سکولار دارند. بر همین اساس، این امر مانع تصمیم گیری صحیح در مورد ایران و رفتار مردم عادی شده که نمی خواهند در این مورد مشکلی داشته باشند.
چالش دیگر مربوط به ضعف نهادها و قوانین و همچنین فرار مغزها در هر دو کشور بوده که این قدرت اجرایی ضعیف از پیش تعیین شده قادر به حل سریع و کارآمد مشکلات ناشی از کار با مهمانان و همکاران خارجی، همکاری در پروژه های بین المللی، توسعه انواع تجارت نیست. ازبکستان و ایران در سال ۲۰۲۰ با کمبود کادرهای واجد شرایط مواجه بودند که بتوانند در محیط های بین المللی به فعالیت بپردازند.
افراد زیادی در ازبکستان با دانش کافی به زبان انگلیسی یا فارسی و تعداد کمی از افراد ازبکستانی در ایران وجود دارند که ارتباط بین کشورها را به کلی محدود می کنند. از این رو، هر دو کشور برای پیشبرد پروژه های بزرگ به سرمایه گذاری، فناوری بالا و دانش نیاز دارند.
نبود یا کمبود زیرساخت ها و لجستیک لازم در هر دو کشور برای توسعه موفقیت آمیز تجارت متقابل نیز یکی دیگر از مشکات دو کشور در راه توسعه روابط اقتصادی بوده است.
تعداد بسیار کمی در ازبکستان و ایران می توانند هزینه سفر به خارج از کشور را بپردازند. در ازبکستان عمدتاً مهاجران کارگری زندگی می کنند که برای کسب درآمد به برخی کشورها (که مخارج آنها را پوشش می دهند) سفر می کنند که این مسئله در مورد ایرانیانی که توسط قوانین خود و تحریم های بین المللی محدود شده اند، صدق نمی کند.
در سطح بین امی نیز چالشهایی پیش روی دو کشور وجود داشته است. تحریم های آمریکا علیه ایران، اجازه سرمایه گذاری کلان در پروژه های بزرگ با ایران را نمی دهد.
رقابت ژئوپلیتیکی بین قدرت‌های بزرگ و منطقه‌ای (آمریکا، روسیه، آمریکا، چین، ایران و ترکیه) برخی از امکانات را در روابط دوجانبه محدود می‌کند و ازبکستان و ایران را مجبور می‌کند تا با احتیاط عمل کنند تا به نوعی روابط بین‌الملل را متعادل سازند.
از آن جایی که ازبکستان به عنوان یکی از کشورهای مهم و هدف صادراتی ایران بوده و صادرات به این کشور، در ماه‌های اخیر، روند رو به رشدی داشته، بنابراین مشکلات و چالشهای گذشته میان دو کشور با اراده کافی از سوی سران و مقامات طرفین به طور قابل توجهی کم رنگ شود چرا که ظرفیت‌ها و امکانات مشترک دو کشور می‌تواند در مسیر تأمین منافع دو ملت و ملت‌های منطقه قرار گیرد./ بازار
