تهران به شدت با هرگونه ترتیبات فراسرزمینی در قفقاز جنوبی مخالف است، زیرا نگران است چنین توافقی ارتباط زمینی ایران با ارمنستان را قطع کند، نفوذ ترکیه و جمهوری آذربایجان را به ضرر خودش افزایش دهد و مسیرهای تجاری‌اش به روسیه و اروپا را در معرض خواست و اراده باکو قرار دهد.
ترامپ در مراسمی با حضور سناتورهای جمهوری‌خواه این دستاورد را به تلاش‌های دیپلماتیک دولت خود نسبت داد و گفت: «ارمنستان و آذربایجان. ما آنجا جادو کردیم و تقریباً توافق نهایی شده، اگر نگوییم همین حالا هم کار تمام شده است».
اظهارات او به طرحی از سوی ایالات متحده اشاره داشت که توماس باراک، سفیر آمریکا در ترکیه فاش کرد، که طبق آن، یک جاده به طول ۴۳ کیلومتر در استان سیونیک در جنوب ارمنستان به مدت ۱۰۰ سال به یک شرکت خصوصی آمریکایی اجاره داده شود.
به نوشته ریسپانسیبل استیت‌کرافت، این طرح به عنوان راه‌حلی برای بن‌بست بر سر درخواست‌های باکو برای ایجاد به‌اصطلاح «کریدور زنگزور» ارائه شده است، مسیری زمینی که از خاک ارمنستان عبور کرده و جمهوری آذربایجان را به منطقه نخجوان و ترکیه متصل می‌کند. منطق این پیشنهاد چنین است که تحت مدیریت آمریکا، همه طرف‌ها بتوانند از این مسیر استفاده کنند و به گفته باراک، از نگاه‌های «قبیله‌ای» که ریشه اصلی اختلاف هستند، عبور کنند.
با این حال، واکنش‌ها در هر دو کشور، ارمنستان و آذربایجان، تاکنون سرد بوده است، با وجود اینکه هر دو کشور در حال حاضر به دنبال کاهش نفوذ روسیه در منطقه هستند؛ امری که در ظاهر می‌بایست پذیرش نقش‌آفرینی آمریکا را برایشان آسان‌تر کند.
مسئله حاکمیت
اما مسئله اصلی همچنان موضوع حاکمیت است. نیکول پاشینیان، نخست‌وزیر ارمنستان تأکید کرده که این کشور باید کنترل کامل این مسیر را حفظ کند. در سوی دیگر، الهام علی‌اف، رئیس‌جمهور آذربایجان، که در شهر خانکندی/استپاناکرت (پایتخت سابق جمهوری منحل‌شده قره‌باغ کوهستانی که جمعیت ارمنی بومی آن در سال ۲۰۲۳ به‌زور از منطقه اخراج شدند) سخن می‌گفت، بر دسترسی یک‌جانبه به کریدور منتهی به نخجوان و ترکیه پافشاری کرد و هرگونه حضور خارجی را رد کرد. او گفت: «در سرزمین ما هیچ اپراتور، اجاره یا واگذاری وجود نخواهد داشت» که به‌وضوح پاسخی منفی به طرح واشینگتن بود.
با توجه به ادعاهای پیشین علی‌اف مبنی بر اینکه استان سیونیک «سرزمین باستانی آذربایجان» است و تهدیدهای مکررش برای تصرف این منطقه با زور، ارمنستان این خواسته‌ها را به‌درستی مقدمه‌ای برای الحاق تلقی می‌کند.
با این حال، پس از آنکه ترامپ ویدیویی از سخنرانی‌اش را در پلتفرم تروث سوشال به اشتراک گذاشت، علی‌اف از «دیدگاه و تلاش‌های ترامپ برای پیشبرد صلح» تمجید کرد، که بیشتر به تملق‌گویی رئیس‌جمهور آمریکا شباهت داشت.
رئیس‌جمهور جمهوری آذربایجان در سخنرانی خود در سومین «مجمع جهانی رسانه‌ای شوشا» مدعی شد «او تنها رئیس‌جمهور ایالات متحده است که جنگی آغاز نکرده و در مدت کوتاه حضورش در قدرت، به‌وضوح نشان داده که مردی است که به جنگ‌ها پایان می‌دهد».
علی‌اف همچنین از «تمایل ترامپ برای کمک به حل‌وفصل اختلافات میان جمهوری آذربایجان و ارمنستان» قدردانی کرد و افزود «با وجود درگیری با مسائل کلان امنیت بین‌الملل، او همچنان قفقاز جنوبی را در اولویت نگاه خود قرار داده است».
دیدگاه ایران
واقعیت جغرافیایی مسیر پیشنهادی نیز بر پیچیدگی مسئله افزوده است: این مسیر از منطقه‌ای در خاک ارمنستان عبور می‌کند که با ایران مرز مشترک دارد. تهران به شدت با هرگونه ترتیبات فراسرزمینی مخالف است، زیرا نگران است چنین توافقی ارتباط زمینی ایران با ارمنستان را قطع کند، نفوذ ترکیه و جمهوری آذربایجان را به ضرر خودش افزایش دهد و مسیرهای تجاری‌اش به روسیه و اروپا را در معرض خواست و اراده باکو قرار دهد. ایران حتی در سال ۲۰۲۲ در هشداری به آذربایجان، در نزدیکی مرز این کشور مانور نظامی برگزار کرد.
آنچه بر نگرانی‌های تهران افزوده، همکاری نظامی جمهوری آذربایجان با اسرائیل است؛ همچنین گمانه‌زنی‌هایی وجود دارد مبنی بر اینکه پهپادهای اسرائیلی در جریان جنگ ۱۲ روزه ماه گذشته، از حریم هوایی آذربایجان وارد ایران شده‌اند – که باکو به‌شدت آن را رد کرده است. جمهوری آذربایجان و اسرائیل همچنین متهم هستند که در تحریک احساسات تجزیه‌طلبانه در میان جمعیت آذری داخل ایران نقش دارند. به‌طور خاص، برندا شافر از اندیشکده نئومحافظه‌کار «بنیاد دفاع از دموکراسی‌ها» در واشینگتن – که مدافع سرسخت سیاست‌های تجدیدنظرطلبانه و الحاق‌گرایانه باکو است و روابط نزدیکی با دولت آذربایجان دارد – صلح میان ارمنستان و آذربایجان را تقریباً منحصراً به عنوان ابزاری برای منزوی نمودن ایران و ایجاد یک «کردیور ناتویی» از ترکیه به آسیای مرکزی توصیف کرده است.
با توجه به حمایت ایالات متحده از حملات اسرائیل به ایران و مشارکتش در حملات به تأسیسات هسته‌ای ایران، ایجاد یک کریدور تحت مدیریت آمریکا در نزدیکی مرزهای ایران تنها باعث افزایش نگرانی تهران از محاصره و تهدید خواهد شد. با اینکه ایران در وضعیت فعلی با چالش‌هایی روبرو است، اما همچنان اهرم‌های لازم را در اختیار دارد تا هر توافقی را که تهدیدی برای منافع حیاتی‌اش تلقی کند، مختل سازد.
در همین حال، علی‌اف ظاهراً برای دلجویی از تهران، اتحادیه اروپا را هدف قرار داده و – بدون ارائه مدرک – مأموریت مرزی این اتحادیه در ارمنستان را به جاسوسی از ایران متهم کرده است؛ تلاشی آشکار برای منحرف‌کردن توجه تهران از روابط نزدیک باکو با اسرائیل. با این حال، لحن سخنان او با مخالفت ایران با دخالت بازیگران فرامنطقه‌ای هم‌راستا بود؛ در شرایطی که ارمنستان نیز هم‌زمان در حال چرخش به‌سوی غرب است.
تلاشی برای بیرون کردن روسیه
روسیه نیز مانند ایران، طرح ایالات متحده را تلاشی برای بیرون‌کردن خود از قفقاز جنوبی می‌بیند، برداشتی که به نظر می‌رسد ایروان نیز عمداً آن را تقویت می‌کند. با این حال، مسکو همچنان اهرم‌های قابل توجهی در اختیار دارد: از مرز ارمنستان با ایران محافظت می‌کند، یک پایگاه نظامی در خاک این کشور دارد، و بر بخش‌های گسترده‌ای از اقتصاد و زیرساخت‌های ارمنستان تسلط دارد. پرسش‌هایی جدی مطرح‌اند: نیروهای مرزبانی روس چگونه در کنار یک کریدور تحت اداره آمریکا عمل خواهند کرد؟ آیا واشینگتن نیروهایی را برای حفاظت از این مسیر مستقر می‌کند و خود را در معرض درگیری احتمالی با نیروهای روس در خاک ارمنستان قرار می‌دهد؟ و اصولاً، آیا ایالات متحده اراده سیاسی و قدرت ماندگاری لازم را برای اجرایی‌کردن چنین توافقی در منطقه‌ای دارد را که از دیدگاه واشینگتن تنها اهمیت استراتژیک حاشیه‌ای دارد؟
در حالی که صلح میان ارمنستان و آذربایجان با میانجی‌گری آمریکا قابل استقبال است، اما طرح پیشنهادی کنونی، پیچیدگی‌های منطقه‌ای را نادیده گرفته است. در بهترین حالت، این طرح تنها یک پیش‌نویس خام است که نیازمند مذاکرات فشرده با همه بازیگران منطقه‌ای – از جمله ایران و روسیه – است. و در بدترین حالت، این طرح تنها یک نمایش تبلیغاتی دیگر در تلاش همیشگی ترامپ برای کسب جایزه نوبل صلح است.
منبع: اکوایران
