در هفته گذشته شاهد برگزاری نشست برخی از مقامات بندری کشور با مسئولان تجاری ازبکستان بودیم که در سال‌های اخیر تمایل خود برای پیوستن به توافقنامه چابهار را اعلام کرده است تا در کنار ایران، هند و افغانستان در چارچوب این توافق سهم خود را در ترانزیت بین‌المللی ارتقا دهد.
در این نشست بختیار رحیم‌اف؛ معاون وزیر سرمایه‌گذاری و تجارت خارجی ازبکستان، از آمادگی و عزم تاشکند برای توسعه روابط تجاری و اقتصادی با تهران خبر داد و گفت: سیاست راهبردی ما در بندر چابهار، استفاده مطلوب از ظرفیت‌های این بندر، در چارچوب همکاری سه‌جانبه با ایران و هندوستان است.
بنابراین به نظر می‌رسد تمایل پیوستن تاشکند به توافقنامه چابهار جدی باشد. که البته برای دلایل آن باید منافع اقتصادی و ژئوپلتیکی آن برای ازبکستان تشریح شود. از سوی دیگر افزایش روابط اقتصادی تهران-تاشکند را می توان در چارچوب سیاست شرق گرایی دولت سیزدهم دانست که در آن کشورهای آسیای میانه یکی از مناطق مهم برای کشور محسوب می‌شود.
پروژه‌های زیرساختی مشترک ایران و ازبکستان علی‌رغم همه‌گیری کرونا در حال افزایش است که یکی از آنها توسعه بندر چابهار در جنوب ایران است. بطوریکه در اولین نشست کاری بین هند، ایران و ازبکستان در اواسط دسامبر ۲۰۲۰ بر تعهد همه طرف‌ها بر آن تاکید شد.
مهمتر از همه بندر چابهار در جنوب ایران به عنوان دروازه بالقوه تجارت جهانی برای اقتصاد ازبکستان است. این بندر ایران، در قلب یک ابتکار زیرساخت جدید اوراسیا قرار دارد که خطوط راه آهن و حمل و نقل به/از بندر در نظر گرفته شده است تا آسیای مرکزی و به ویژه ازبکستان و افغانستان را به تردد بین‌المللی کالا متصل کند. مسیر جدید به طور قابل توجهی زمان حمل و نقل و همچنین هزینه‌ها را کاهش می‌دهد و می‌تواند به رشد اقتصادی در جمهوری‌های آسیای مرکزی کمک کند.
در ۱۴ دسامبر ۲۰۲۰، اولین نشست کاری سه جانبه بین ازبکستان، ایران و هند برگزار شد. پیش از این، ایران و ازبکستان چندین دیدار و دیدار دوجانبه داشته‌اند. به نظر می‌رسد ازبکستان به عنوان پرجمعیت‌ترین کشور آسیای مرکزی، علاقه‌مند به گسترش ظرفیت لجستیک، حمل و نقل و ایجاد پیوندهای اضافی برای پیشبرد اقتصاد خود است.
البته توافقنامه عشق آباد همکاری در بخش حمل و نقل بین قزاقستان، ازبکستان، ترکمنستان، ایران، عمان و از فوریه ۲۰۱۸ هند را فراهم می‌کند. همچنین با کریدور حمل و نقل بین المللی شمال-جنوب (INSTC)، یک مسیر حمل و نقل از روسیه به هند متصل می‌شود. البته ازبکستان در حال حاضر خطوط ریلی در مسیر مزار شریف در شمال افغانستان را دارد که گواهی از هدف‌گذاری تاشکند در مسیر ترانزیت آتی بین‌المللی است.
ایران قطب تجارت با ازبکستان و آسیای مرکزی در آینده
در سال‌های اخیر مسولان دو کشور در گفتگوهای دوجانبه به مسایل مشترک و منطقه‌ای از جمله ساخت خط آهن بین شهرهای مزار شریف و هرات افغانستان و همچنین دیگر جنبه‌های پروژه چابهار تاکید کرده‌اند. تاشکند اتصال از طریق ایران را از نظر اقتصادی سودآورترین و کوتاه‌ترین راه ارتباطی با بازارهای جهانی می‌داند، همچنین تهران اتصال از طریق ازبکستان را از نظر استراتژیک مهم‌ترین و کوتاه ترین مسیر ترانزیتی به چین و شرق آسیا می‌داند. با این حال، حجم کلی تجارت تاکنون قابل مدیریت بوده است.
یکی دیگر از مسیرهای قطار احتمالی از چابهار به افغانستان، غنی از منابع طبیعی است که امکان اتصال به کابل را نیز فراهم می‌کند. این پروژه که عمدتاً توسط هند تامین مالی و حمایت می‌شود، تا حدی در رقابت با طرح کمربند و جاده چین است. با INSTC، هند در تلاش است تا مسیر زمینی از طریق پاکستان را دور بزند و در عین حال جایگزینی برای شبکه کمربند و جاده چین برای کشورهای آسیای مرکزی ایجاد کند.
تسلط فزاینده چین و بازار بزرگ آسیای مرکزی، دهلی نو را برآن داشت تا گزینه‌های جایگزین را بررسی کند. توسعه شبکه‌های آبی، ریلی و جاده‌ای که در چارچوب INSTC و طرح کمربند و جاده چین برنامه‌ریزی شده است، تقریباً مسیرهای حمل‌ونقل به کشورهای آسیای مرکزی را به نصف کاهش می‌دهد و ایران را به قطب آینده تجارت با منطقه تبدیل می‌کند.
همچنین تقریبا ۸۰ درصد صادرات و واردات ازبکستان از طریق مسیرهای شمالی و آسیای مرکزی و روسیه می‌گذرد، از همین روی دسترسی این کشور به خلیج فارس بسیار سودمند خواهد بود و حتی این کشور را به بازار ۲ میلیارد نفری جنوب آسیا و آسیای دور متصل می‌کند.
روابط دوجانبه و اهداف منطقه‌ای
در پایان جولای ۲۰۲۰ کنفرانس مجازی بین سردار عمر زاگوف وزیر سرمایه گذاری و تجارت خارجی ازبکستان و محمد نهاوندیان معاون اقتصادی رئیس جمهور ایران برگزار شد و طرف ایرانی اعلام کرد که حجم تجارت بین ازبکستان و ایران در سال ۲۰۱۹، ۴۰ درصد افزایش یافته است.
همچنین تاشکند از حضور سرمایه گذاران و شرکت‌های فنی و مهندسی ایرانی در پروژه‌های اقتصادی و توسعه‌ای این کشور را به نفع خود می‌داند.
ایران و ازبکستان هر دو در موقعیت‌های استراتژیک مهم منطقه قرار دارند و اهداف و منافع ژئوپلیتیکی خود در این راستا را دنبال می‌کنند. ازبکستان برای روابط حسن همجواری و تلاش در راستای تضمین ثبات و امنیت در کل منطقه آسیای میانه تلاش دارد، از همین روی بر بی‌طرفی در مناقشه تهران و واشنگتن پافشاری می‌کند. همزمان، دولت ازبکستان در تلاش است تا برای تقویت روابط بین ایران و بازیگران مهم منطقه مانند روسیه، چین، ترکیه و هند تلاش کند.
ایران در تلاش است تا با همکاری کشورهای همسایه وضعیت افغانستان را به نفع خود تغییر دهد. بنابراین از طریق پروژه‌های مشترک، تاکید می‌کند که به ایفای نقش دروازه‌ای به آسیای مرکزی از جمله کریدور ترانزیتی نفت، گاز و سایر کالاها ادامه خواهد داد.
اگرچه وزارت امور خارجه آمریکا بندر چابهار را از تحریم‌ها معاف کرد، اما به دلیل شیوع ویروس کرونا و استراتژی تحریم‌های آمریکا برای «فشار حداکثری»، اخیراً این پروژه کندتر از برنامه‌ریزی شده توسعه یافته است. این معافیت به دلیل مزایای اقتصادی بالقوه این پروژه در افغانستان و هند اعطا شد. در نتیجه، کندی برنامه‌های اقتصادی منطقه مانع توسعه بیشتر اقتصاد ازبکستان می‌شود.
تاثیر آینده مذاکرات وین بر رابطه دوجانبه
با تداوم تحریم‌های ایالات متحده علیه ایران، روابط گرم با کشورهای آسیای میانه برای تهران اهمیت فزاینده‌ای پیدا می‌کند. با آمدن جو بایدن و ایجاد مجدد احتمالی توافق هسته‌ای گروه ۵+۱، مشخص خواهد شد که آیا موضع سیاسی ایران بار دیگر به غرب نزدیک خواهد شد یا خیر. اگر مذاکرات آینده به نتیجه نرسد، سیاست شرق‌گرایی ایران که پس از فروپاشی مذاکرات هسته‌ای به دلیل خروج آمریکا از این معاهده تقویت شده است، می‌تواند بیشتر هم توسعه یابد.
آنچه مسلم است اینکه ایران در هر صورت به طور فزاینده‌ای به همسایگان شرقی خود متصل می‌شود و در این میان ازبکستان به ویژه روی همکاری‌های آینده برای دسترسی به اقیانوس هند حساب ویژه باز کرده است. در حال حاضر روابط تجاری و نقاط تماس بین دو کشور در پیمان‌های چندجانبه مانند سازمان همکاری شانگهای وجود دارد که ایران اخیرأ به آن پیوسته است.
نباید فراموش کرد که بزرگترین مانع بر سر راه تعمیق رابطه اقتصادی بین ازبکستان و ایران همچنان تحریم‌های آمریکاست که به طور غیرمستقیم پروژه‌های زیرساختی اقتصاد ایران مانند چابهار را کند می‌کند. درگیری جدی بین تهران و واشنگتن نیز تا حدی بر مسیرهای ترانزیتی کالاهای ازبکستان تأثیر می‌گذارد بنابراین، بازگشایی مذاکرات هسته‌ای به نفع دولت تاشکند خواهد بود. با روی کار آمدن جو بایدن به ریاست جمهوری ایالات متحده در ۲۰ ژانویه ۲۰۲۱، انتظارات برای افزایش حجم تجارت در تهران و تاشکند افزایش یافت که در صورت تحقق آنها، روابط اقتصادی و سیاسی ایران و ازبکستان می‌تواند به سطح جدیدی از همکاری‌ها برسد.
داده‌ها چه می‌گویند؟
همانطور که در بالا نیز اشاره شد یکی از مانع اصلی در توسعه روابط تجاری تهران-تاشکند تحریم های آمریکا بوده، بطوریکه میزان تجارت دو کشور تا سال ۱۳۹۸ روند فزاینده داشت که پس از وارد مدار کاهشی شده است.
براساس داده‌های رسمی میزان حجم تجارت دو کشور در سال ۱۳۹۸ با افزایش ۱۰۷ درصدی نسبت به سال ۱۳۹۷ به بیش از ۳۸۰ میلیون دلار رسیده بود. اما این میزان در پایان سال ۱۳۹۹ با کاهش ۳۳ درصدی به ۲۵۵ میلیون دلار رسید.
میزان صادرات ایران به ازبکستان در سال ۹۹ با کاهش ۱۹ درصدی به ۱۶۴ میلیون دلار رسید تا تاشکند در رتبه ۱۹ مقاصد صادراتی قرار بگیرد. همچنین میزان واردات ایران از این کشور با ۲۹ درصد کاهش به ۹۱ میلیون دلار رسید. بنابراین تراز تجاری دو کشور با ۷۲ میلیون دلار به نفع ایران است.
