با سفر غیرمنتظره رجب طیب اردوغان، رئیس جمهور ترکیه به مصر قطار تنش‌زدایی میان آنکارا و قاهره بالاخره به ایستگاه نهایی رسید و دو کشور پس از یک دهه بحران دیپلماتیک مجدداً پرچم صلح را برافراشتند.
در این میان شاید مهمتر از حل و فصل بحران سیاسی طولانی مدت میان دو کشور، آنچه بیشتر از همه توجهات را به خود جلب کرد دیدن اردوغان و السیسی در یک قاب تصویر با لبخند بر لب بود آنهم در شرایطی که تا همین چند سال پیش جدال لفظی دو طرف همواره سرخط رسانه‌ها می‌شد. اکنون اردوغانی که از السیسی به عنوان «قاتل» و «رهبر کودتا»، یاد می‌کرد و گفته بود که هیچ وقت با او دست نخواهد داد، تغییر رویه داده و دست‌های کسی را می‌فشارد که رئیس جمهور محبوب و متحد اردوغان یعنی «محمد مرسی» را در سال 2013 از قدرت کنار زده بود.
اردوغان در کنفرانس خبری با همتای مصری‌اش از حضور مجدد در قاهره پس از 12 سال ابراز خوشحالی کرد و از السیسی دعوت کرد در اولین فرصت برای برگزاری نشست شورای همکاری راهبردی ترکیه و مصر در سطح عالی به آنکارا سفر کند. وی با بیان اینکه ترکیه و مصر سابقه فرهنگی مشترکی با قدمت بیش از هزار سال دارند، تاکید کرد: آنها به دنبال ارتقای روابط دو کشور به سطحی شایسته هستند. وی وعده داد که تجارت با قاهره را در کوتاه مدت به 15 میلیارد دلار برساند و افزود که دو کشور در حال ارزیابی همکاری‌های انرژی و دفاعی هستند و به تقویت همکاری‌های گردشگری، آموزشی و فرهنگی نظر دارند.
السیسی هم گفت:من می‌خواهم بر ادامه ارتباط بین مردم ما در ده سال گذشته تاکید کنم، درحالی که روابط تجاری و سرمایه‌گذاری ما شاهد رشد مداوم بوده است. السیسی با اشاره به اینکه این سفر نقطه عطفی جدید در روابط بین دو کشور خواهد بود، خواستار سفر به ترکیه شد و بر نقش مهم مصر در سرمایه گذاری در بخش دفاعی تاکید کرد و اطمینان خود را برای توسعه پروژه‌های مشترک ابراز کرد.
السیسی خطاب به اردوغان گفت:«بیایید با هم صفحه جدیدی را بین دو کشور باز کنیم به گونه‌ای که روابط ما را تقویت کرده و در مسیر درست قرار دهد که نشان می‌دهد مصر در واقع می‌خواهد روابط خود را بهبود بخشد اما ترکیه باید در مورد این نزدیکی جدی باشد و نباید یک همسویی صرف باشد، برای منافع موقت، یعنی این نزدیکی نباید یک سیاست عملی باشد، زیرا ترکیه در روابط خارجی خود به این سیاست معروف است».
این دیدار نتیجه تلاش‌های دیپلماتیک مقامات دو کشور در سالهای اخیر بود. این تعامل نشانگر عدول از اعلامیه‌های قبلی اردوغان علیه السیسی و تغییر عملگرایانه در سیاست خارجی ترکیه است. این سفر به عنوان یک دستاورد بزرگ برای السیسی هم تلقی می‌شود، زیرا ترکیه تنها کشوری بود که تاکنون دولت مصر را که در یک کودتای نظامی به قدرت رسیده بود به رسمیت نشناخته بود.
مسیر طولانی تنش زدایی
تنش زدایی در روابط ترکیه و مصر، مسیر پر پیچ و خم را طی کرد تا پس از سال‌ها یخ روابط دو کشور آب شد. در سال 2013 پس از آنکه السیسی به عنوان وزیر دفاع وقت در کودتایی محمد مرسی، رئیس جمهور سابق مصر را از قدرت برکنار کرد، ترکیه روابط خود را با قاهره قطع کرد. در آن زمان اردوغان گفت که هرگز با کسی مانند السیسی مذاکره نخواهد کرد. ترکیه حتی به برخی از رهبران فراری اخوان المسلمین اقامت داد.
این دیدگاه در سالهای بعد نیز ادامه یافت و در جنگ 51 روزه غزه در سال 2014، اردوغان گفت که السیسی «هیچ تفاوتی با دیگران ندارد. او خودش ظالم است». اردوغان در سال 2019 مقامات مصری را به کشتن محمد مرسی متهم کرد و حتی متعهد شد که آنها را در دادگاه‌های بین‌المللی محاکمه کند اما هیچ یک از این وعده‌ها و تهدیدها عملی نشد.
اما با گذر زمان و درگیر شدن ترکیه با مشکلات اقتصادی عدیده داخلی و به بن بست رسیدن بسیاری از سیاستهای منطقه ای آنکارا موجب شد تا به موازات در پیش گرفتن سیاست تنش‌زدایی در روابط خارجی، انتقادات تند اردوغان جای خود را به اظهارات دوستانه بدهد.
یخ روابط دو کشور از سال 2021 با سفر یک هیئت ترکیه‌ای به مصر آب شد و در نوامبر 2022، اردوغان و السیسی در حاشیه جام جهانی قطر با یکدیگر دست دادند که ریاست جمهوری مصر آنرا آغازی جدید برای روابط دوجانبه اعلام کرد.
در این میان یکی دیگر از موضوعات مورد اختلاف بین دو کشور، حمایتهای آنکارا از گروه اخوان المسلمین در منطقه بود که دولت السیسی به شدت با آن مخالف بود. السیسی با سرکوب اخوان المسلمین در مصر، در تقابل با سیاستهای ترکیه گام برمی‌داشت ولی ترکیه میزبان گروه‌های اخوانی در منطقه بود و حتی کانالهای تلویزیونی این کشور علیه دولت مصر تبلیغات می‌کردند که این مسئله خشم مقامات قاهره را برانگیخت. اما اردوغان در دو سال گذشته بنا به مصالح سیاسی و عادی سازی روابط با اعراب، تا حدودی با کاهش حمایت از اخوانی‌ها و بستن دفاتر حماس در استانبول در سال 2022، مسیر را برای عادی سازی با مصر هموار کرد.
اما مهم‌ترین گام در روابط دو کشور در جولای گذشته برداشته شد که قاهره و آنکارا برای اولین بار در یک دهه گذشته سفیران خود را در پایتخت‌های یکدیگر منصوب کردند و متعاقب آن اردوغان و السیسی در حاشیه اجلاس گروه 20 در هند در ماه سپتامبر با یکدیگر دیدار کردند.
مع الوصف طی دو سال گذشته، با توجه به غیرقابل پیش‌بینی بودن برنامه‌های اردوغان در سیاست خارجی، دولت مصر نگاه مثبتی به ترکیه نداشت و همین مسئله مانع احیای کامل روابط قاهره با آنکارا بود ولی اکنون شرایط منطقه‌ای دو کشور را به سمت ازسرگیری روابط سوق داده است.
عادی سازی روابط ترکیه و مصر پس از آن انجام شد که اردوغان در دو سال گذشته روابط خود را با شیخ‌نشین‌های عرب خلیج فارس و رژیم صهیونیستی عادی سازی کرد و موفقیت اردوغان در توسعه روابط خود با عربستان سعودی و امارات باعث شد که او کارت مهمی داشته باشد و بخشی از رویکرد او نسبت به قاهره با هدف جلب اعتماد این دو کشور بود. بنابراین، اردوغان پس از سال‌ها خصومت به مصر سفر می‌کند و می‌خواهد روابط را به هر شکلی احیا کند و روی چندین پرونده به توافق برسد.
مسائل برزمین مانده آنکارا و قاهره
اگرچه با سفر اردوغان به قاهره اکنون اتمسفر دوستانه‌ای بر فضای روابط دو کشور حاکم شده است اما نباید از یاد برد که آسمان این روابط هنوز کاملاً صاف نشده و برخی ابرهای تیره اختلافات مشاهده می‌شود.
پرونده لیبی یکی از موضوعات اختلافی بین ترکیه و مصر بود که با حمایت از جریانهای مختلف در برابر هم صف‌آرایی کرده بودند. مصر به همراه امارات و عربستان از نیروهای خلیفه حفتر، در شرق لیبی حمایت می‌کرد اما ترکیه از دولت وفاق ملی با گرایشات اخوانی که مورد تایید سازمان ملل هم بود پشتیبانی می‌کرد و حتی یک پایگاه در طرابلس، پایتخت لیبی احداث و نیروهای نظامی خود را به این کشور اعزام کرد. از اینرو، حضور نظامی ترکیه در لیبی باعث نگرانی مصر شد، زیرا امنیت ملی این کشور با لیبی و ثبات اوضاع در آنجا مرتبط است.
در این عرصه اگرچه در جریان دیدار اردوغان و السیسی، دو طرف بر لزوم تقویت رایزنی در مورد پرونده لیبی به نحوی که به برگزاری انتخابات و وحدت نظام نظامی کمک کند، تاکید کردند اما چنین نگاهی هنوز تأثیرات مثبت خود را برای پایان دادن به بن بست سیاسی در طرابلس بر جای نگذلشته است.
موضوع چالش‌برانگیز دیگر پرونده نفت و گاز در شرق دریای مدیترانه است که همچنان به عنوان یک مناقشه حل نشده بین دو کشور باقی مانده است و این امر مستلزم گفتگوی بین روسای جمهور دو کشور است، زیرا هر دو کشور به دنبال به دست آوردن سهم خود از این ثروت هستند.
در این حوزه نیز به نظر می‌رسد این اختلاف انرژی به این زودی حل نخواهد شد زیرا هیچ تغییری در پرونده ائتلاف‌سازی‌های مدیترانه شرقی که حاکی از تغییر دیدگاه مصر به شراکت با یونان و قبرس باشد، ایجاد نشده است و هر یک از طرفین در حال ارسال سیگنال‌هایی به طرف دیگر هستند که امکان دستیابی به توافق بر مبنای لجستیکی جدید را بیان نمی‌کند.
ترکیه در تعیین حاکمیت دریای سرزمینی، عملاً با موانع جدی کشورهای حاشیه این دریا مواجه شده بود. سال ۲۰۱۹ زمانی بود که روند انزوای سیاسی ترکیه در مدیترانه شرقی کلید خورد. انزوا در دریایی که بستر منابع عظیم نفتی، گازی و هیدروکربن است برای ترکیه اتفاقی ناخوشایند و غیرمنتظره بود.
مجمع “گاز مدیترانه شرقی” که مقر آن در قاهره است، در سال 2019 راه اندازی شد که شامل تشکیلات خودگردان فلسطین، مصر، اردن، یونان، ایتالیا، اسرائیل و قبرس است و هدف آن تامین نیازهای انرژی کشورهای عضو و ایجاد بازار منطقه‌ای گاز است که تهدید جدی برای منافع انرژی ترکیه به شمار می‌رود. بنابراین، بنیانی که قاهره در هنگام ورود به مجمع مدیترانه شرقی ایجاد کرد پایدار است و جاه‌طلبی‌های آنکارا در این منطقه نیز همچنان ادامه دارد. همانگونه که در نشست اردوغان و السیسی به این مسئله اشاره نشد و نشان می‌دهد که دو طرف حاضر نیستند از مواضع خود کوتاه بیایند.
زمینه‌های همکاری
با وجود اختلافات ترکیه و مصر در برخی زمینه‌ها، اما جنبه‌های همکاری در تعداد زیادی از حوزه‌ها وجود دارد. از جمله زمینه‌های همکاری مورد انتظار در دوره جدید، بازسازی روابط اقتصادی و تلاش برای افزایش تجارت دوجانبه است که در حال حاضر 10 میلیارد دلار است و هدف گذاری شده که در پنج سال آینده به 15 میلیارد دلار برسد و اردوغان هم در نشست خبری با السیسی به این موضوع اشاره کرد.
به گزارش «القاهره نیوز»، «سرمایه گذاری ترکیه در مصر حدود 2 میلیارد دلار است و پیمانکاران روی پروژه‌هایی به ارزش حدود 1.2 میلیارد دلار کار می‌کنند. تقویت بیشتر روابط تجاری موجود با موافقت نامه‌های جدید، تنوع بخشیدن به سرمایه‌گذاری‌های متقابل و ایجاد پروژه‌ها در زمینه حمل و نقل و انرژی باعث بهبود همکاری‌های اقتصادی خواهد شد. علاوه بر این، گردشگری و تبادل فرهنگی از نقاط کانونی هر دو کشور است».
با توجه به اینکه مصر در سالهای اخیر با بحران اقتصادی دست و پنجه نرم می‌کند و در ماههای گذشته هم به دلیل تنشهای دریای سرخ و کاهش تردد کشتیرانی از کانال سوئز، به لحاظ درآمدی دچار بحران جدی شده است لذا برخی کارشناسان بر این باورند که دولت السیسی قصد دارد در چنین شرایطی از طریق کمکهای اقتصادی ترکیه، به اقتصاد نیمه جان مصر سر و سامان دهد. هر چند ترکیه هم حال و روز اقتصادی چندانی خوبی ندارد، اما با جذب سرمایه‌گذاری خارجی و توافقات انجام شده با کشورهای عربی و جذب توریست‌های بیشتر، می‌تواند در آینده به کمک مصری‌ها بیاید.
از جمله موضوعات مهم در دستورکار در سفر اردوغان، جستجوی فرصت برای تلاش‌های میانجیگری مشترک در مناقشات منطقه‌ای است. هر دو کشور نقش مهمی در موازنه‌های منطقه‌ای ایفا می‌کنند و مواضع و گفتگوهای مشترک بین دو طرف در مورد فلسطین برای کمکهای بشردوستانه، میانجیگری و آینده یک کشور مستقل فلسطینی و همچنین برای توسعه پس از جنگ از اهمیت بالایی برخوردار است.
علاوه بر این، روابط دو کشور می‌تواند به ایجاد تعادل در پویایی خلیج فارس و منطقه آفریقا کمک کند و منجر به نتایج مثبتی برای ثبات کشورهایی مانند لیبی و سودان شود. مصر و ترکیه همچنین روابط دیپلماتیک، اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی دارند که در طول سال‌ها توسعه یافته است و شکی نیست که این سفر باعث تقویت روابط در این زمینه‌ها خواهد شد.
روابط متحول بین ترکیه و مصر که زیربنای روابط تاریخی است و با تلاش‌های دیپلماتیک اخیر شکل گرفته، نشان‌دهنده تغییر گسترده‌تری در چشم‌انداز ژئوپلیتیکی منطقه است. از آنجایی که ترکیه به دنبال بازتعریف نفوذ خود در خاورمیانه است، عادی سازی روابط با مصر نمادی از یک محور استراتژیک به سمت تعامل سازنده و مشارکتی است و زمینه را برای فصل جدیدی در سیاست منطقه‌ای فراهم می‌کند. این تحول که نمادی از نگرش جدید در سیاست خارجی ترکیه است، نوید تقویت ثبات و همکاری در خاورمیانه را می‌دهد که با پیچیدگی و دگرگونی‌های زیادی مواجه است. از اینرو، تلاش‌های اردوغان برای تنوع بخشیدن به زمینه‌های بالقوه همکاری با مصر، به‌ویژه در مورد مسئله فلسطین و تعمیق همکاری‌ها در مسائل امنیتی می‌تواند نقش مهمی در جلوگیری از درگیری‌ها در منطقه داشته باشد.
در این رابطه اردوغان با بیان اینکه فاجعه انسانی در غزه در راس دستورکار مذاکرات با السیسی قرار داشته، گفت: «ما به همکاری و همبستگی با برادران مصری خود برای پایان دادن به خونریزی در غزه ادامه خواهیم داد. دولت نتانیاهو علیرغم همه واکنش‌های بین‌المللی به سیاست اشغالگری، تخریب و کشتار بی‌ملاحظه خود ادامه می‌دهد و ترکیه مصمم است مذاکرات با مصر را در همه سطوح افزایش دهد تا صلح و ثبات در غزه و منطقه برقرار شود. اردوغان خاطرنشان کرد:«اولویت ما رسیدن به آتش بس در اسرع وقت و ارسال بدون مانع کمکهای بشردوستانه به غزه است و تلاش‌ها برای آواره کردن ساکنان غزه از سرزمین‌هایشان به هیچ وجه قابل قبول نیست».
با تمام موارد فوق الذکر، قاهره و آنکارا نسبت به یکدیگر محتاط هستند و بحران اعتماد همچنان وجود دارد که در 10 سال گذشته ایجاد شده است و هر دو طرف برای غلبه بر این بحران تلاش می‌کنند. لذا، موافقت ترکیه با ارائه تجهیزات صنایع دفاعی و حتی فناوری به مصر بخشی از تلاش برای از بین بردن این بی‌اعتمادی است اما بخش اعظم بازگشت روابط به سطح قابل قبول گذشته، به اراده در سطح رهبری برای حل و فصل موارد حساس مانند پرونده لیبی، اکتشاف انرژی در مدیترانه شرقی و مسئله اخوان المسلمین بستگی دارد./ الوقت
