انتقال قدرت در جمهوری‌های منشعب شده از شوروی در آسیای میانه همواره مسئله ای چالش‌برانگیز بوده است که عمدتاً متأثر از ساخت قدرت بسته و تاحدودی اقتدارگرایانه این کشورها با ویژگی‌هایی همانند سطوح پایین توسعه اقتصادی، فرهنگ سنتی، جوامع مدنی ضعیف، نقش رهبری نومنکلاتورهای قدیمی در این دولت های جدید، و شکاف های قومی می‌باشد.
در این میان تاجیکستان کشوری است که سالهاست انتظار طولانی برای انتقال و جابجایی قدرت این مسئله را بسیار پرچالش و مبهم کرده است. البته مذاکرات در مورد طرح جانشینی حدود یک دهه است که ادامه دارد و نگرانی‌هایی درباره اینکه «امامعلی رحمان» با توجه به سابقه جنگ داخلی در این کشور، زمام امور کشور را به چه کسی می تواند بسپارد به چشم می‌خورد.
چالش خاندان بزرگ رحمان
گالیا ابراگیمووا، تحلیلگر، در مقاله اخیر برای بنیاد صلح بین المللی کارنگی در مورد مسئله جانشینی در تاجیکستان، دست اندازهای قابل توجهی پیش روی امامعلی و فرزند او رستم امامعلی می‌بیند.
ابراگیمووا نوشت: «همه در خانواده بزرگ رحمان نمی‌خواهند رستم را به عنوان جانشین ببینند. «بسیاری از نزدیکان رئیس جمهور که پست های بالایی در دولت و دنیای تجارت دارند می ترسند پس از تغییر قدرت همه چیز را از دست بدهند، حتی اگر تغییر از پدر به پسر باشد.»
خانواده امامعلی، بسیار بزرگ است. با این حال، به نظر می‌رسد تکلیف جانشینی تا حدود زیادی مشخص شده است.
این گزارش درباره نشانه گذاری انتقال قدرت در فرهنگ تاجیکستان می نویسد: سنت رایج در تاجیکستان این اجازه را می دهد که پسر نام کوچک پدر خود را به عنوان نام خانوادگی خود انتخاب کند.
رستم امامعلی در سالهای اخیر به یکی از پایه های ثابت حکومت پدرش تبدیل شده و در افتتاح کارخانه‌ها و مدارس جدید همیشه در کنار او حضور دارد. او به ملاقات با تاجران و ورزشکاران موفق می‌رود، اخبار فعالیت های خیریه او به وفور پخش می شود و از حتی به سفرها و مأموریت‌های دیپلماتیک به کشورهای دیگر فرستاده می‌شود.
رحمان سال هاست، در الگویی که یادآور دوران انتقال پدر به پسر در ترکمنستان است، جایی که قربانقلی بردی محمداف در سال 2022 صندلی ریاست جمهوری را به سردار بردی محمداف سپرد، در صدد فراهم کردن پیش زمینه های به قدرت رسیدن رستم امامعلی بوده است. او با سپردن چندین مسئولیت در نهادهای مختلف کشور سعی در معرفی پسرش به سایر کشورها به عنوان چهره مهم سیاسی داشته است.
رسانه های تاجیکستان در گزارشی نوشتند در 29 ژانویه، چین توافقنامه ای را امضا کرد که بر اساس آن هدیه دو میلیون دلاری به تاجیکستان برای تامین بودجه ساخت اتاق کنفرانس در یک ساختمان دولتی به تاجیکستان اهدا می شود.همانطور که از کمک های بلاعوض انتظار می رود، این پول زیادی نیست، اما اهمیت واقعی آن در جای دیگری نهفته است.پس از انتشار این خبر دولت در بیانیه رسمی مطبوعاتی تأکید کرده بود که این پول در اصل در نتیجه سفر رئیس 36 ساله سنا، رستم امامعلی، پسر رئیس جمهور امامعلی به پکن بوده است.
در واقع می توان گفت رستم امامعلی به تنها چهره کشورش در صحنه بین المللی تبدیل شده است. او به آذربایجان و قزاقستان سفر کرده و با روسای جمهور دیدارهایی داشته است. امامعلی در قرقیزستان، روسیه، ترکمنستان و ازبکستان با سران یا معاونان روسای دولت دیدار کرده است.رحمان در خرداد ماه سال ۱۴۰۱ به تهران آمده و با ابراهیم رئیسی گفت وگو کرد. او به منظور امضای تفاهم نامه ها و قراردادهای همکاری 120 میلیون دلاری به ایران سفر کرده بود که نشان از اهمیت این مأموریت داشت. گزارش شده است که سفر او به چین 400 میلیون دلار سرمایه گذاری تازه در تاجیکستان داشته است.
مسائل بزرگ پیش‌روی جانشین رحمان
تاجیکستان به عنوان فقیرترین کشوری که از اتحاد جماهیر شوروی سابق بیرون آمده است، با شوک های غیرمنتظره زیادی در سالهای اخیر مواجه بوده است که شاید در نبود چهره باتجربه ای همچون امامعلی برای دوشنبه بسیار دردسرساز می‌شد. در حقیقت حضور طولانی مدت در قدرت موجب شده تا او به تنهایی برای تمامی بحران های داخلی کشور اعم از اقتصادی و امنیتی همچنین مشکلات در روابط با همسایگان چاره جوبی کند.
برای نمونه در سال ۲۰۲۰ به دلیل شیوع همه گیری کرونا در جهان و تأثیرات منفی اقتصادی آن، ادامه این شرایط وضعیت را برای کارگران مهاجر تاجیک، که در روسیه کار می کنند و نقش بسزایی که در درآمد سرانه خانوارهای تاجیک دارند، دشوار کرده بود.
همچنین با روی کار آمدن طالبان و دست گرفتن قدرت در افغانستان، تاجیکستان به سختی توانسته تا مرزی به طول 1357 کیلومتر با این کشور را کنترل کند. سال بعد، رحمان با یک بحران امنیتی داخلی که توسط گروه های مسلح موسوم به «رهبری غیررسمی » منطقه خودمختار گورنو-بدخشان در پامیر به وجود آمده بود مقابله کرد. امامعلی پیش تر درباره اقدامات ضد امنیتی آنان علیه دولت هشدار داده بود.
مشکل دیگر خارجی تاجیکستان مربوط به درگیری‌های مرزی مرگبار با قرقیزستان در سالهای 2021 و 2022 است.
بنابراین امامعلی رحمان مسائل دشواری را پیش روی جانشین خود می‌دید که حل و آنها شاید از عهده یک رهبر جوان بر نمی‌آمد.
با این حال اکنون با پشت سر گذاشتن بسیاری از بحران‌ها از جمله پس از حل مسائل مرزی با قرقیزستان ، اگر در آینده نزدیک مسائل سیاسی داخلی چالشی نشود، انتخابات زودهنگام اعلام خواهد شد. صدیر جپاروف، رئیس جمهور قرقیزستان، گفته است که فکر می کند مسئله مرز قرقیزستان و تاجیکستان می تواند در بهار امسال به پایان برسد.
پیامدهای مثبت و منفی تغییرات سیاسی
مسئله جانشینی امامعلی رحمان این اواخر به چالشی جدید تبدیل شده است که طیف مخالفان و موافقان بسیاری را نیز در تاجیکستان به خود اختصاص داده است. در همین راستا گفتنی است تاکنون تاجیکستان یک گروه مخالف سیاسی واقعی و قابل دوام نداشته است.
به رغم حمایت برخی رهبران احزاب در تاجیکستان از تغییر حاکمان برای بهبود اوضاع سیاسی و بازنگری در روابط با دیگر کشورها، باید این نکته را در نظر داشت که انتقال قدرت بسیار پیچیده بوده و یک شبه امکان پذیر نیست. تبعات منفی همچون عدم تعادل سیاسی ممکن است تا سالها باقی مانده و نبود ثبات سیاسی با پیامدهای منفی اقتصادی و اجتماعی همراه باشد.
به عنوان مثال محی‌الدین کبیری رئیس حزب نهضت اسلامی تاجیکستان و از رهبران اپوزیسیون در مصاحبه با نشریه اینترنتی «اوراسیا دیلی» می گوید حتی با انتقال قدرت از یک عضو خانواده به عضو دیگر آن، خیلی چیزها تغییر خواهد کرد، زیرا رهبر جدید، دیدگاه‌ها و خط مشی‌های رهبر پیش از خود را ندارد. نسل آینده می‌خواهد کشوری را مدیریت کند که نسل جدید می‌خواهد بسازد، در حالی که حکومت فعلی می‌خواهد ثبات و اتسجام داخلی کنونی را حفظ نماید. از این نظر، هر نوع تغییر در آسیای مرکزی، منجر به بهبود می‌شود.
