به گزارش مسیر اقتصاد در دسامبر ۱۹۹۱، ایران جزو اولین کشورهایی بود که جمهوری‌های تازه استقلال یافته آسیای مرکزی را به رسمیت شناخت و تا اواسط سال ۱۹۹۲، سفارت خود را در بیشتر این کشورها افتتاح کرد. سفرهای متعدد سران و مقامات عالی‌رتبه کشورهای آسیای مرکزی و ایران در دهه ۱۹۹۰، موجب امضای تعداد زیادی موافقتنامه همکاری اقتصادی و تجاری شد. در واقع، جایگاه ایران و پیوندهای نزدیک تاریخی، فرهنگی و تمدنی آن با آسیای مرکزی، به ویژه در تاجیکستان و شهرهایی مانند سمرقند و بخارا، فرصتی برای دیپلماسی اقتصادی ایران بوده است. در سال‌های اخیر نیز توسعه روابط با همسایگان آسیایی در راستای سیاست نگاه به شرق، در اولویت سیاست خارجی ایران است.
دلایل نزدیکی ایران و کشورهای آسیای مرکزی
توجه به اولویت‌هایی مانند مقابله با تحریم‌ها و تهدیدها، گسترش نفوذ اقتصادی و تنوع در سیاست خارجی، انگیزه رویکرد اقتصادی تهران در آسیای مرکزی بوده است. طی یک سال گذشته نیز ابراهیم رئیسی، رئیس جمهور ایران، به ترکمنستان، ازبکستان و قزاقستان سفر کرد و در مقابل، مقامات تمامی کشورهای آسیای مرکزی از جمله روسای جمهور تاجیکستان و ترکمنستان به ایران رفتند. بنابراین رویکرد فعلی ایران؛ ترانزیت و دسترسی کشورهای آسیای مرکزی به سایر کشورها، همکاری در صادرات و سوآپ نفت و گاز، تامین برق، مواد معدنی و محصولات کشاورزی و مذاکره بیشتر با کشورهای همسایه است.
همچنین ایران حلقه اصلی کریدور شمال-جنوب (INSTC) یا یک مسیر کشتی، ریلی و جاده‌ای به طول ۷۲۰۰ کیلومتر برای جابجایی بار بین هند، ایران، روسیه، آسیای مرکزی و اروپا است که هزینه‌ها و مسیرها را کوتاه‌تر و ارزان‌تر از مسیر سنتی از طریق کانال سوئز ایجاد می‌کند. از این رو، کشورهای آسیای مرکزی توجه ویژه‌ای به ظرفیت‌های اقتصادی ایران به ویژه ترانزیت و اجرای توافقنامه عشق‌آباد یعنی قرارداد حمل و نقل چندوجهی با هدف تسهیل حمل و نقل کالا از طریق توسعه کریدوری و ترانزیتی بین آسیای مرکزی و خلیج فارس داشته‌اند.
تمرکز نخستین نشست ایران و کشورهای آسیای مرکزی در پاییز سال گذشته، بر همکاری‌های ترانزیتی بود و کشورها تصمیم گرفتند ترانزیت کالا را به ۲۰ میلیون تن در سال افزایش دهند. این امر بعد دیگری را بر این روابط می‌افزاید، زیرا همکاری چندجانبه در اتحادیه اقتصادی اوراسیا، اکو و سازمان همکاری شانگهای برای توسعه روابط تجاری چند بعدی ایران با منطقه مهم است.
تغییر روابط با عشق آباد در دولت سیزدهم
ترکمنستان با حدود ۱۲۰۰ کیلومتر مرز مشترک و ۴ کریدور جاده‌ای و ریلی با ایران، دروازه ایران به آسیای مرکزی است. چهار گذرگاه مرزی مشترک، بازگشایی یک ایستگاه بازرسی مرزی برای تجارت، تسهیل در صدور روادید برای بازرگانان دو کشور، زمینه را برای گسترش حجم روابط تجاری دوجانبه فراهم کرده است. البته اختلافات قبلی موجب پایان یافتن صادرات گاز ترکمنستان به ایران تا سال ۲۰۱۷ شد، اما احیای کامل روابط اقتصادی از سال گذشته آغاز شده است.
در ژوئن ۲۰۲۲، دو کشور مجموعه‌ای از ۹ تفاهم‌نامه شامل همکاری‌های دوجانبه در زمینه‌های سرمایه‌گذاری، حمل و نقل، ترانزیت، تجارت، اقتصاد، علم و فناوری را منعقد کردند. در نوامبر ۲۰۲۱، ایران، ترکمنستان و آذربایجان قرارداد سوآپ گاز طبیعی امضا کردند تا ایران سالانه ۱.۵ تا ۲ میلیارد متر مکعب گاز از ترکمنستان به آذربایجان منتقل کند. مبادلات تجاری ایران با ترکمنستان در ۱۱ ماهه سال ۲۰۲۲ بالغ بر ۴۳۵ میلیون دلار بوده و رشد چشمگیری داشته است.
گرم شدن رابطه دو هم‌زبان
ایران و تاجیکستان قبلا پروژه‌های زیرساختی مشترکی را در تاجیکستان انجام داده بودند. اما پس از یک دوره سردی روابط، نخستین سفر رسمی ابراهیم رئیسی به عنوان رئیس جمهور ایران به دوشنبه، روابط دوجانبه را تغییر داد. ایران همچنین به دنبال تامین مالی چندین پروژه در تاجیکستان است، از سوی دیگر تاجیکستان علاقه‌مند به دسترسی به بنادر و ترانزیت ایران است. دو طرف ۱۷ قرارداد همکاری در زمینه‌های تجارت، حمل‌ونقل، انرژی، آموزش، گردشگری و از سرگیری پروازهای مستقیم تهران – دوشنبه را امضا کردند. جدای از اقداماتی مانند افزایش پروازهای مستقیم تهران- دوشنبه و مشهد- دوشنبه، تجارت ایران و تاجیکستان به ۱۸۱ میلیون دلار آمریکا رسید که از ژانویه تا اکتبر ۲۰۲۲ ۲.۴ برابر شده است.
برنامه‌ریزی برای تجارت ۳ میلیارد دلاری با قزاقستان
در سال گذشته روابط دوجانبه ایران و قزاقستان تقویت شد و سفر مقامات دو کشور افزایش چشمگیری داشته است. تفاهم‌نامه همکاری در حمل و نقل، انرژی، سرمایه‌گذاری و گردشگری، ایجاد اتاق‌های بازرگانی مشترک و کمیسیون اقتصادی بین دولتی، حضور بیشتر بخش خصوصی دو کشور، تسهیل صدور روادید، توسعه حمل و نقل بار و مسافر بین ایران و قزاقستان به بهبود روابط دو کشور کمک کرده است. همچنین همکاری ریلی و جابجایی سالانه ۵ میلیون تن کالا از ایران و راه‌اندازی اولین قطار کانتینری از قزاقستان به ترکیه در بخش ترانزیت حائز اهمیت است.
قزاقستان نگاهی راهبردی به بنادر ایران مانند بندرعباس و چابهار دارد و جدا از افتتاح کنسولگری در بندرعباس در سال ۲۰۱۸، اکنون استفاده مشترک از پایانه‌های موجود ایران و ساخت پایانه صادرات غلات قزاقستان در بندر عباس تا سال ۲۰۲۵، حجم تجارت دوجانبه را افزایش می‌دهد. تجارت دوجانبه بین قزاقستان و ایران در سال ۲۰۲۲ نسبت به دوازده ماه گذشته با افزایش ۲۰ درصدی به ۵۲۸ میلیون دلار رسید. پیش بینی می‌شود همکاری دوجانبه در حوزه معدن و تجارت، کشاورزی، انرژی و راه آهن، تجارت دوجانبه را به ۳ دلار میلیارد دلار تا سال ۲۰۳۰ افزایش دهد.
چشم ازبک‌ها به بنادر جنوبی ایران
پس از سال ۲۰۱۷، همکاری‌های تجاری ایران و ازبکستان بهبود یافت. ایران به بازار مصرف ازبکستان دسترسی پیدا کرد و طی پنج سال گذشته بیش از ۳۵۰ شرکت ایرانی در ازبکستان تاسیس شد. این امر موجب افزایش همکاری با ایران در تجارت و سرمایه‌گذاری‌های متقابل و همچنین حمل و نقل شده است. دو کشور علاقه‌مند به استفاده حداکثری از پتانسیل ترانزیتی یکدیگر هستند. در سپتامبر ۲۰۲۲، ۱۷ موافقتنامه در زمینه انرژی، حمل و نقل و کشاورزی بین شوکت میرضیایف، رئیس جمهور ازبکستان و ابراهیم رئیسی امضا شد. محور اصلی روابط اقتصادی ایران و ازبکستان، حمل و نقل و لجستیک بوده و درخواست ازبکستان برای پیوستن به توافقنامه چابهار پذیرفته شده است. این قرارداد بین هند، ایران و افغانستان امضا شد و امکان صادرات کالاهای هندی از طریق ایران به افغانستان را فراهم می‌کند.
افتتاح دفاتر گمرکی قرقیزستان در بندرعباس
در مقایسه با سایر جمهوری‌های آسیای مرکزی، قرقیزستان ضعیف‌ترین پیوندهای اقتصادی با ایران را دارد. این کشور در سال ۲۰۰۷ و ۲۰۱۶ یک قرارداد همکاری ده ساله با ایران امضا کرد و در بندر چابهار نیز حضور دارد. تجارت دوجانبه قرقیزستان و ایران در حال حاضر تنها ۸۰ میلیون دلار است، اما با طرح‌هایی مانند افتتاح دفاتر گمرکی قرقیزستان در بندرعباس، هر دو طرف تمایل خود برای افزایش این رقم را ابراز کرده‌اند.
چشم انداز روابط ایران و آسیای مرکزی
تجارت خارجی ایران با آسیای مرکزی کمتر از ۲ درصد کل تجارت خارجی ایران بوده و در مقایسه با سایر رقبا مانند چین و روسیه رقم ناچیزی است. اما احتمال ساخت پالایشگاه نفت ترکمنستان، توسعه میادین مشترک نفت و گاز، از سرگیری صادرات گاز به شرق ایران و افزایش سوآپ با آذربایجان، صادرات برق از ترکمنستان به کشورهای ثالث از طریق ایران و اجرای تجارت آزاد با ترکمنستان، حجم تجارت منطقه‌ای را افزایش خواهد داد.
سرمایه‌گذاری قبلی ایران در اقتصاد تاجیکستان در جایگاه هشتم قرار داشت. اما تدوین برنامه همکاری‌های تجاری و اقتصادی ۲۰۲۳ تا ۲۰۳۰، امکان ایجاد شرکت‌های مشترک در مناطق آزاد تجاری تاجیکستان و ارائه خدمات توسط شرکت‌های دانش بنیان، صادرات خدمات فنی و مهندسی، مبادله اطلاعات دیجیتال و حضور تاجیکستان در بنادر ایران می‌تواند به روابط اقتصادی و تجاری هر چه بیشتر دو طرف منجر شود.
همچنین افزایش پروازها، ایجاد سرمایه‌گذاری مشترک تجاری و کشاورزی، افزایش تقاضا برای میوه، تره بار، خشکبار، پسته، خرمای ایران و اصلاحات در خصوص اجتناب از مالیات مضاعف، همکاری و تعامل بین مناطق آزاد تجاری و مناطق ویژه اقتصادی ایران و قزاقستان ضمن افزایش جریان کالا تا ۴ میلیون تن، احتمالاً دامنه تجارت ایران و آسیای مرکزی را بسیار متنوع‌تر می‌کند.
استفاده از کریدورهای مشترک «آسیای مرکزی – خلیج فارس»، رشد تجارت در بخش کشاورزی و تحقق پیمان عشق آباد، حجم تجارت ایران و ازبکستان از ۴۳۵ میلیون دلار کنونی به بیش از یک میلیارد دلار طی چند سال آینده، با فرض رفع تنگناهای کریدور شما-جنوب (INSTC)، افزایش خواهد یافت.
با این وجود، روابط اقتصادی ایران ۱۳ برابر خواهد شد. پیش‌بینی می‌شود اتصال بندر چابهار به زاهدان، امضای توافقنامه تجارت آزاد بین ایران و اتحادیه اقتصادی اوراسیا و اجرای آن، آغازگر یک رنسانس چشمگیر در روابط تجاری متقابل باشد.
منبع: سیلک رود بریفینگ
