سلاح‌های غیرمتعارف از هسته‌ای و شیمیایی گرفته تا بیولوژیک و سایبری همواره جایگاهی تعیین‌کننده در معادلات روابط بین‌الملل و راهبردهای امنیت ملی کشورها داشته‌اند. این تسلیحات نه‌تنها توان دگرگون‌سازی میدان نبرد و وارد آوردن خسارات گسترده را دارند، بلکه توازن قوا را به‌کلی بازتعریف کرده و نقش بازدارندگی کشورها را تقویت می‌کنند. در نظم جهانی آشفته و بی‌ثبات امروز که هیچ نهاد مرکزی الزام‌آوری برای اجرای قواعد وجود ندارد، این سلاح‌ها به ابزارهای حیاتی دولت‌ها برای بقا و مهار دشمنان تبدیل شده‌اند.
به گزارش الجزیره، رشد شتابان فناوری، تشدید تنش‌های منطقه‌ای و فرسایش اعتماد به سازوکارهای کنترل تسلیحات، مدیریت این معمای پیچیده را بیش از هر زمان دشوار کرده است. در این میان، جنگ اخیر میان تهران و تل‌آویو یکی از پرابهام‌ترین و پیچیده‌ترین نبردهای معاصر خاورمیانه، نمونه‌ای شاخص برای بررسی نقش و جایگاه سلاح‌های غیرمتعارف در آینده منازعات منطقه‌ای است.
مرز میان سلاح‌های غیرمتعارف و سلاح‌های ممنوعه
سلاح‌های غیرمتعارف به آن دسته از تسلیحاتی اطلاق می‌شود که به لحاظ قدرت تخریب یا دامنه تأثیرگذاری بر جامعه و محیط زیست، ماهیتی متفاوت از سلاح‌های متعارف دارند؛ نمونه‌هایی همچون سلاح‌های هسته‌ای، شیمیایی، بیولوژیک و سایبری. در مقابل، سلاح‌های ممنوعه آن دسته‌ای هستند که تولید، انباشت یا به‌کارگیری‌شان طبق معاهدات بین‌المللی همچون کنوانسیون منع سلاح‌های شیمیایی (CWC) و کنوانسیون منع سلاح‌های بیولوژیک (BWC) ممنوع اعلام شده است.
هرچند برخی سلاح‌های غیرمتعارف مانند شیمیایی و بیولوژیک مشمول این ممنوعیت‌ها هستند، اما سلاح‌های سایبری به دلیل ماهیت نوظهور و نبود چارچوب حقوقی فراگیر، همچنان خارج از نظام کنترل جامع بین‌المللی قرار دارند. این تمایز، در تحلیل تقابل ایران و اسرائیل اهمیت اساسی دارد؛ چراکه دشواری‌های نظارت و راستی‌آزمایی در حوزه تسلیحات غیرمتعارف به‌ویژه جنگ‌افزارهای سایبری چالش‌های تازه و پیچیده‌ای برای نظام جهانی کنترل تسلیحات ایجاد کرده است.
سلاح‌های غیرمتعارف و اهمیت راهبردی آنها
سلاح‌های غیرمتعارف نقشی کلیدی در راهبردهای نظامی و دیپلماتیک کشورها ایفا می‌کنند و به شکل قابل توجهی بر امنیت ملی و نظم بین‌المللی اثر می‌گذارند. این گروه شامل سلاح‌های هسته‌ای، شیمیایی، بیولوژیک و سایبری است که هرکدام ویژگی‌ها و کارکردهای منحصر به فرد خود را دارند:
سلاح‌های هسته‌ای: این تسلیحات، ستون فقرات بازدارندگی استراتژیک به‌شمار می‌روند و به دولت‌ها امکان می‌دهند در برابر تهدیدات وجودی، تضمین بقا پیدا کنند. معادلاتی چون «توازن وحشت» یا بازدارندگی متقابل، به‌خوبی گویای جایگاه راهبردی سلاح‌های هسته‌ای در حفظ توازن قوا در جهان امروز است.
سلاح‌های شیمیایی و بیولوژیک: با وجود هزینه تولید پایین و قابلیت کاربرد در جنگ‌های نامتقارن، این سلاح‌ها برای کشورهایی که قصد جبران ضعف نظامی دارند، وسوسه‌انگیز است. اگرچه معاهدات بین‌المللی، محدودیت‌های سخت‌گیرانه‌ای بر تولید و استفاده از این تسلیحات اعمال کرده‌اند، اما دشواری‌های اجرایی و ضعف سازوکارهای نظارتی موجب شده کنترل مؤثر آنها همچنان دشوار باقی بماند.
سلاح‌های سایبری: در عصر فناوری، این سلاح‌ها به ابزاری مؤثر برای حمله به زیرساخت‌ها، عملیات جاسوسی و تضعیف حریف بدون ورود به نبرد مستقیم تبدیل شده‌اند. ماهیت پنهان و انعطاف‌پذیر جنگ‌افزارهای سایبری، چالش‌های نوینی را پیش‌روی نظام‌های بین‌المللی کنترل تسلیحات قرار داده است.
از منظر راهبردی، این سلاح‌ها صرفاً ابزارهای نظامی نیستند، بلکه به اهرم‌هایی برای چانه‌زنی و اعمال نفوذ در سطح بین‌المللی تبدیل شده‌اند. در فضای بین‌المللی پرآشوب و بی‌اعتماد، این سلاح‌ها به نوعی تضمین بقا برای کشورها تبدیل شده‌اند.
انصراف از این سلاح‌ها، با توجه به نگرانی‌ها درباره برهم خوردن توازن قوا، اکنون به یک ریسک راهبردی تبدیل شده که به‌سادگی نمی‌توان آن را پذیرفت. با پیشرفت‌های آینده از جمله گسترش هوش مصنوعی، شکنندگی سامانه‌های امنیت بین‌المللی از جمله نظام کنترل تسلیحات و خلع سلاح، بیش از پیش تشدید خواهد شد.
سلاح‌های سایبری؛ ابزاری با کارکردهای غیرمتعارف
سلاح‌های سایبری به دلیل ماهیت نامعمول و پیامدهای راهبردی‌شان، جایگاهی ویژه در زمره تسلیحات غیرمتعارف یافته‌اند. این ابزارها می‌توانند زیرساخت‌های حیاتی یک کشور از شبکه برق و سامانه‌های مالی تا سیستم‌های دفاعی را بدون نیاز به درگیری فیزیکی هدف قرار دهند و خساراتی همسنگ یا حتی فراتر از سلاح‌های متعارف بر جای بگذارند.
ویژگی بارز این سلاح‌ها، اثرگذاری غیرمستقیم و گسترده آنهاست؛ تا جایی که می‌توانند اقتصاد و امنیت ملی کشور هدف را به شکل جدی مختل کنند. علاوه بر این، ماهیت نامتقارن و هزینه پایین به‌کارگیری‌شان، امکان انجام حملات پنهان علیه قدرت‌های بزرگ‌تر را فراهم می‌آورد و برای بهره‌گیری از آنها، نیازی به حضور ارتش کلاسیک یا عملیات میدانی نیست. یکی از چالش‌های اصلی در زمینه این تسلیحات، دشواری وضع مقررات و کنترل مؤثر بر آنهاست؛ پیچیدگی‌های فنی و پنهان‌کاری ذاتی‌شان، شناسایی و رهگیری این تهدیدات را بسیار مشکل ساخته و نظام‌های فعلی کنترل تسلیحات عملاً از مهار آنها ناتوان مانده‌اند.
از آنجا که سلاح‌های سایبری هنوز در چارچوب حقوقی بین‌المللی تعریف شفافی پیدا نکرده‌اند، در بسیاری از اسناد حتی به‌عنوان سلاح غیرمتعارف نیز به رسمیت شناخته نشده‌اند. حمله سایبری اسرائیل با بدافزار «استاکس‌نت» علیه تاسیسات هسته‌ای نطنز در سال ۲۰۱۰، نمونه‌ای بارز از قدرت راهبردی این سلاح‌ها به‌شمار می‌رود.
احتمال استفاده از سلاح‌های غیرمتعارف
در صورت شعله‌ور شدن دور تازه‌ای از جنگ میان ایران و اسرائیل، به‌ویژه با توجه به سابقه اسرائیل در به‌کارگیری سلاح‌های ممنوعه در غزه ،احتمال استفاده تل‌آویو از سلاح‌های غیرمتعارف به‌طور قابل‌توجهی افزایش می‌یابد. دکتر منیر البرش، مدیر وزارت بهداشت غزه، اعلام کرده ارتش اسرائیل در شمال این منطقه از سلاح‌هایی ناشناخته استفاده کرده که منجر به «ذوب شدن» اجساد قربانیان شده است. سازمان دیده‌بان حقوق بشر در اروپا و خاورمیانه نیز استفاده اسرائیل از سلاح‌های حرارتی را تأیید کرده است.
در سایه این واقعیت‌ها و با توجه به تهدید وجودی اسرائیل، احتمال بازنگری تهران در دکترین دفاعی خود قوت می‌گیرد. هرچند عباس عراقچی، وزیر امور خارجه بر پایبندی ایران به معاهده عدم اشاعه سلاح‌های هسته‌ای (NPT) حتی پس از حملات به تاسیسات هسته‌ای کشور تأکید دارد، اما ابهام راهبردی اسرائیل در حوزه تسلیحات هسته‌ای و سوابق آن در ارتکاب جنایات جنگی، ممکن است ایران را به بازنگری جدی در دکترین هسته‌ای و نظامی خود وادار سازد.
چالش های نظام کنترل تسلیحات
نظام‌های بین‌المللی مانند معاهده منع گسترش سلاح‌های هسته‌ای، کنوانسیون منع سلاح‌های شیمیایی و کنوانسیون منع سلاح‌های بیولوژیک با هدف مهار توسعه و به‌کارگیری تسلیحات غیرمتعارف طراحی شده‌اند. با این حال، این سازوکارها با موانع و چالش‌های جدی روبه‌رو هستند که از جمله مهم‌ترین آنها می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
الف – بی‌اعتمادی عمیق میان دولت‌ها: این مسئله، اجرای کامل و مؤثر تعهدات را با دشواری روبه‌رو ساخته است. برای مثال، اسرائیل هیچ‌گاه به معاهده ان.پی.تی نپیوسته و برنامه هسته‌ای خود را خارج از هرگونه نظارت بین‌المللی نگه داشته است؛ در مقابل، ایران با وجود عضویت در این معاهده، همواره به عدم شفافیت متهم بوده و زیر فشار مستمر قدرت‌های جهانی قرار دارد.
ب – ضعف سازوکارهای راستی‌آزمایی و نظارت: این ضعف به‌ویژه در حوزه سلاح‌های بیولوژیک و سایبری، به دلیل ماهیت پنهان و پیچیدگی فنی این تسلیحات، بیش از پیش مشهود است. حملات سایبری‌ای مانند استاکس‌نت به وضوح نشان داده‌اند که نظارت و راستی‌آزمایی این نوع تسلیحات تا چه حد دشوار است. علاوه بر این، عضویت نداشتن اسرائیل در ان.پی.تی، عملاً هرگونه کنترل و نظارت بر برنامه هسته‌ای این رژیم را غیرممکن ساخته است.
ج – رقابت ژئوپلیتیکی در خاورمیانه: تنش میان ایران و اسرائیل، انگیزه توسعه سلاح‌های غیرمتعارف را به‌طور محسوسی افزایش داده است. اسرائیل، به عنوان تنها قدرت هسته‌ای منطقه و با اتکا به حمایت گسترده ایالات متحده، موازنه قوا را برهم زده و نقش کلیدی در تشدید بحران‌ها و رفتار تهاجمی در منطقه ایفا می‌کند.
د – ضعف اثربخشی رژیم‌های کنترل تسلیحات: به‌ویژه معاهده ان.پی.تی که با خلأها و نبود اجماع سیاسی روبه‌روست. کنفرانس‌های بازنگری این معاهده در سال‌های ۲۰۱۵ و ۲۰۲۲ به دلیل اختلاف نظرهای عمیق درباره مسائلی چون ایجاد منطقه عاری از سلاح هسته‌ای در خاورمیانه بی‌نتیجه ماند. در همین حال، قدرت‌های بزرگ نه‌تنها به افزایش بودجه تسلیحات هسته‌ای خود ادامه می‌دهند، بلکه کشورهایی مانند بریتانیا نیز همچنان در حال گسترش زرادخانه هسته‌ای خود هستند.
آینده نظام کنترل تسلیحات
در تقابل ایران و اسرائیل، سلاح‌های سایبری به‌دلیل ماهیت پنهان، دشواری شناسایی و اثرگذاری عمیق راهبردی، به یکی از جدی‌ترین چالش‌ها برای نظام‌های بین‌المللی کنترل تسلیحات تبدیل شده‌اند. حملاتی نظیر استاکس‌نت یا ضربات سایبری ایران به زیرساخت‌های اسرائیل، به‌روشنی نشان‌دهنده رشد و اهمیت روزافزون این ابزارها در منازعات مدرن است. علاوه بر این، فقدان اجماع جهانی درباره تعریف دقیق «حمله سایبری» و نبود سازوکارهای مؤثر برای راستی‌آزمایی، عملاً مسیر شکل‌گیری رژیمی کارآمد برای مهار این تهدیدات را دشوارتر ساخته و خطر تشدید تنش‌ها را افزایش داده است.
در این بستر، سلاح‌های غیرمتعارف به‌واسطه نقش بازدارنده، تضمین توازن قوا و بقاء دولت‌ها به‌ویژه در خاورمیانه پرآشوب به شالوده‌ای حیاتی برای آینده نظام کنترل تسلیحات تبدیل شده‌اند. برخلاف خوش‌بینی برخی تحلیل‌گران، نبود اعتماد متقابل، ضعف سازوکارهای راستی‌آزمایی و رقابت شدید ژئوپلیتیکی، رژیم‌های نظارت بر تسلیحات را تضعیف کرده و تحقق واقعی کاهش سلاح‌های غیرمتعارف را عملاً ناممکن ساخته است. این روند حتی بازیگران بیشتری را به تلاش برای دستیابی به چنین تسلیحاتی سوق داده است.
منبع: فرارو
