توسعه روابط نظامی و دفاعی بین آذربایجان و پاکستان و ارمنستان و هند پیامد مهم آرایش سیاسی و توازن قوا پس از جنگ دوم قره باغ است. با این حال، به رسمیت نشناختن اسرائیل توسط پاکستان مانع از تشکیل یک “ائتلاف چهارگانه” با سه متحد استراتژیک خود از جمله ترکیه، اسرائیل و پاکستان شده است. ارمنستان پس از شکست در جنگ و در بحبوحه نارضایتی از متحد سنتی خود روسیه و سازمان پیمان امنیت جمعی (CSTO)، هند، فرانسه و ایران را به عنوان گزینه‌های استراتژیک جدید می‌بیند، اما ایران ترجیح می‌دهد ارمنستان روابط سنتی و استراتژیک خود را با روسیه حفظ کند. همکاری‌های سه جانبه ارمنستان، ایران و هند، تلاش‌ها را بر «توازن نرم» (اقتصادی-ترانزیت) به جای «تعادل سخت» (نظامی-امنیتی)، در برابر روابط سه‌جانبه آذربایجان، ترکیه و پاکستان در قفقاز جنوبی متمرکز می‌کند.
پیشینه: رویکردهای مختلف پاکستان و هند در قفقاز جنوبی، به ویژه در مناقشه بین ارمنستان و آذربایجان، بلافاصله پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی شکل گرفت. پاکستان پس از ترکیه دومین کشوری بود که آذربایجان را به عنوان یک کشور مستقل به رسمیت شناخت. علاوه بر این، اگرچه ترکیه، یمن و عربستان سعودی روابط دیپلماتیک خود را با ارمنستان به دلیل مناقشه قره باغ قطع کردند، پاکستان تنها کشوری است که ارمنستان را به رسمیت نمی‌شناسد. رویکرد پاکستان در قبال ارمنستان تنها با موضع ایران در قبال اسرائیل قابل مقایسه است. مشابه بودن وضعیت حقوقی و سرزمینی قره باغ و کشمیر به کانون مهم همکاری باکو و اسلام آباد در سازمان ملل متحد، جنبش عدم تعهد (NAM) و سازمان همکاری اسلامی (سازمان کنفرانس اسلامی سابق) تبدیل شد. همزمان، هند و ارمنستان دیپلماسی هماهنگ را در سازمان‌های بین‌المللی برای دفاع از اصل «خودمختاری» ارامنه در قره باغ کوهستانی و هندی‌ها در کشمیر دنبال کردند.
هم پاکستان و هم هند تعامل خود را با قفقاز جنوبی در طول جنگ دوم قره باغ در سال ۲۰۲۰ افزایش دادند. پاکستان در طول جنگ از آذربایجان حمایت می‌کرد و به طور منظم در تمرینات نظامی با آنکارا و باکو که اکنون به عنوان “سه برادر” شناخته می‌شود، شرکت می‌کرد. در ژانویه ۲۰۲۱، طرفین اعلامیه سه جانبه اسلام آباد را امضا کردند. نه جنگ ۲۰۲۰ و نه جنگ یک روزه در سپتامبر ۲۰۲۳ که منجر به بازگشت کامل قره باغ کوهستانی و مناطق اطراف آن به آذربایجان شد، موضع پاکستان را در قبال ارمنستان تغییر نداد. در حالی که ترکیه و ارمنستان در حال عادی سازی روابط خود هستند و ارمنستان و عربستان سعودی پس از سه دهه روابط دیپلماتیک خود را از سر گرفته‌اند، هیچ نشانه‌ای مبنی بر به رسمیت شناختن ارمنستان توسط پاکستان وجود ندارد. همزمان، ارمنستان شکست خورده در جنگ و ناراضی از روسیه و سازمان پیمان امنیت جمعی همکاری‌های خود را با هند توسعه می‌دهد.
پیامدها: گسترش رقابت استراتژیک هند و پاکستان به قفقاز جنوبی پیامدهای مهمی در رابطه با فروش تسلیحات، تجهیزات دفاعی و انتقال فناوری‌های نظامی به ارمنستان و آذربایجان داشته است. در حالی که اسرائیل و ترکیه تامین کنندگان اصلی تسلیحات آذربایجان بوده‌اند، نقش پاکستان نیز در دهه گذشته به طور پیوسته در حال افزایش بوده است. بر اساس گزارش‌ها، ارتش پاکستان و آذربایجان از سال ۲۰۱۶ تمرین‌های مشترکی را انجام داده‌اند و تماس‌های امنیتی راهبردی گسترده‌ای دارند. دانشجویان و افسران ارشد نظامی و همچنین خلبانان و نیروهای ویژه ارتش آذربایجان در دانشگاه‌های نظامی و مراکز آموزشی ارتش پاکستان آموزش می‌بینند.
اگرچه به طور رسمی تأیید نشده است، اما طبق گزارش‌ها، مستشاران نظامی پاکستان در جنگ دوم قره باغ شرکت کرده و مشاوره تاکتیکی در مورد عملیات در ارتفاعات قره باغ ارائه می‌دهند. ظاهراً از تجربه ارتش پاکستان در نبرد در مناطق کوهستانی کشمیر برای تصرف شهر استراتژیک شوشا در منطقه قره باغ کوهستانی استفاده شده است. جنگ ۴۴ روزه بدون شک پاکستان را به آذربایجان و متحدش ترکیه نزدیک کرد. اولین مانور نظامی مشترک بین ترکیه، آذربایجان و پاکستان در سپتامبر ۲۰۲۱ برگزار شد. آذربایجان و پاکستان همچنین قراردادی را برای جت‌های جنگنده JF-17 Block-III امضا کردند که به طور مشترک توسط چین و پاکستان ساخته شده است. جمهوری آذربایجان جت‌های جنگنده ساخت پاکستان را به ارزش ۱٫۶ میلیارد دلار خریداری خواهد کرد. این قرارداد همچنین شامل آموزش برای خلبانان و دستیابی به مهمات برای جت می‌شود. در حالی که ارمنستان به شدت از عدم تعادل در قدرت هوایی رنج می‌برد، افزودن این جنگنده‌های چینی-پاکستانی به جنگنده‌های اسرائیلی و ترکیه‌ای و همچنین سامانه‌های موشکی و پهپادی، نیروی هوایی آذربایجان را بیشتر تقویت خواهد کرد.
ارمنستان به طور همزمان روابط نظامی و دفاعی خود را با هند توسعه داده است. هنگامی که سورن پاپیکیان، وزیر دفاع ارمنستان در اکتبر ۲۰۲۲ از دهلی نو بازدید کرد، حمایت هند از ارمنستان با ارائه سیستم‌های توپخانه‌ای هندی، راکت‌های ضد تانک و مهمات به ارزش ۲۴۵ میلیون دلار آمریکا به سرعت بالا رفت. رسانه‌های هندی گزارش دادند که ارمنستان ۳ نسخه از سامانه موشکی چند پرتابی پیناکا را به هند سفارش داده است. طبق قراردادی به ارزش ۲۵۰ میلیون دلار، ارمنستان نسخه‌هایی از سیستم‌های پیناکا Mk-1 (برد ۳۷٫۵ کیلومتر)، Pinaka Mk-1 Enhanced (45 کیلومتر) و Guided Pinaka (75 کیلومتر) را سفارش داد. قابل ذکر است، ارمنستان اولین اپراتور خارجی سامانه Akash SAM، یک موشک زمین به هوا متحرک میان برد شد. در ادامه این روند، در نوامبر ۲۰۲۳، ارمنستان سیستم ضد پهپاد Zen (ZADS) را که توسط هند توسعه داده شده بود، سفارش داد. این سامانه هوایی بدون سرنشین (CUAS) برای تامین امنیت همه جانبه در برابر حملات هواپیماهای بدون سرنشین طراحی شده است و با معماری چند سنسوری چند لایه، سیستم پدافند هوایی ارمنستان را در برابر پهپادهای بایراکتار TB-2 ترکیه که نقش مهمی در جنگ دوم قره باغ داشت، تقویت می‌کند. بنابراین هند در حال تبدیل شدن به شریک کلیدی ارمنستان در همکاری نظامی-فنی است. پیش از این، این سمت در اختیار روسیه بود که بیش از ۹۳ درصد از تسلیحات و تجهیزات نظامی ارمنستان در سال‌های ۲۰۱۱ تا ۲۰۲۰ را به خود اختصاص داده بود. این در حالی است که با وجود توافقات نظامی مهم بین ارمنستان و هند و برخلاف آذربایجان و پاکستان، هنوز رزمایش نظامی مشترکی برگزار نکرده‌اند.
همچنین ارمنستان با حضور در بندر ترانزیتی چابهار در جنوب شرقی ایران و در مجاورت خلیج عمان امیدوار است همکاری‌های خود را با هند و ایران در کریدور خلیج فارس – دریای سیاه تشدید کند. هند همچنین در کریدور بین المللی حمل و نقل شمال-جنوب (INSTC) با ایران، آذربایجان و روسیه شرکت می‌کند و نشان می‌دهد که هند رویکرد نسبتا متعادل تری نسبت به پاکستان در قفقاز جنوبی دارد.
نتیجه گیری: آرایش سیاسی و توازن قوا در قفقاز جنوبی پس از جنگ دوم قره باغ دستخوش تغییرات قابل توجهی شده است و جنگ روسیه علیه اوکراین نیز این روند را تسریع کرده است. اگرچه ساختار ژئوپلیتیکی نوظهور منطقه ناپایدار است، هند و پاکستان دو بازیگر جدید در این روند انتقال هستند. نقش و نفوذ آنها در منطقه به طور قطع کمتر از روسیه و ترکیه است و با محدودیت‌ها و چالش‌های آشکاری مواجه است. اگرچه امتناع سرسختانه اسلام آباد از به رسمیت شناختن ارمنستان، پاکستان را به همراه ترکیه و اسرائیل به شریک استراتژیک آذربایجان در سه دهه اخیر تبدیل کرده است، اما عدم به رسمیت شناختن اسرائیل توسط پاکستان، مانع از تشکیل «اتحاد چهارگانه» باکو با سه متحد استراتژیک خود شده است. مانورهای نظامی پاکستان، ترکیه و آذربایجان در سپتامبر ۲۰۲۱ گویای این وضعیت است. علاوه بر این، جنگ خونین اسرائیل و حماس حداقل در آینده نزدیک مانع از تشکیل یک اتحاد سه جانبه بین آذربایجان، ترکیه و اسرائیل خواهد شد.
همزمان، ارمنستان به دنبال متحدان استراتژیک جدید است و هند و فرانسه مهمترین گزینه‌های ایروان هستند. اخیرا، نیکول پاشینیان، نخست وزیر، از قراردادهای تسلیحاتی ارمنستان با فرانسه و هند دفاع کرد و بر ضرورت آن برای امنیت ملی و دفاع این کشور تاکید کرد. ایران نیز گزینه‌ای برای ارمنستان است. وزیر دفاع ارمنستان اخیرا به تهران سفر کرده است و دو کشور در مورد چندین موضوع از جمله مخالفت با کریدور زنگزور بین آذربایجان و نخجوان دیدگاه‌های مشترکی دارند. با این حال ایران ترجیح می‌دهد ارمنستان روابط سنتی و استراتژیک خود را با روسیه حفظ کند. علاوه بر این، تهران می‌خواهد از تیره شدن روابط خود با آذربایجان و ترکیه از طریق پیوند راهبردی و نظامی آشکار با ارمنستان اجتناب کند و خواهان محدود کردن نفوذ بازیگران غربی مانند فرانسه در قفقاز جنوبی است. همکاری رو به رشد ایران، ارمنستان و هند را می‌توان بخشی از تلاش تهران برای بازگرداندن موازنه قوا در قفقاز جنوبی پس از جنگ دوم قره باغ دانست. به نظر می‌رسد که این همکاری سه جانبه خاص، به جای «توازن سخت» (نظامی-امنیتی)، تلاش‌ها را بر «توازن نرم» (ترانزیتی-اقتصادی) علیه روابط سه جانبه آذربایجان، ترکیه و پاکستان در قفقاز جنوبی متمرکز خواهد کرد./ ولی کالجی؛ دکترای مطالعات منطقه‌ای و عضو شورای علمی ایراس
این گزارش برای نخستین بار به زبان انگلیسی در پایگاه تحلیلی آسیای مرکزی و قفقاز به آدرس زیر منتشر شده است.
https://www.cacianalyst.org/publications/analytical-articles/item/13796-india-pakistan-strategic-rivalry-extends-to-the-south-caucasus.html
