به گزارش مسیر اقتصاد به دنبال تحولات اخیر در نظم جهانی، تجارت نفت و معاملات اخیر صورت گرفته، این پرسش مطرح می‌شود که آیا تسلط دلار نفتی در حال تغییر است یا خیر؟ درحالی‌که واکنش‌های زیادی متوجه اقدامات روسیه مبنی بر فروش نفت خود به روبل در پی تحریم‌های غرب نبود اما اخیرا معاملات نفت و فرآورده‌های آن با ارزهای دیگر توسط کشورهای مختلف، توجهات بیشتری را به خود جلب کرده است.
معاملات دلارزدایی در حال فراگیر شدن در جهان
در زیر به چند نمونه از معاملات بین‌المللی اخیر و توافق‌های جدید اشاره شده است که باعث ایجاد طرح پرسش‌هایی در مورد آینده دلار می‌شود:
- در ۲۸ مارس، برزیل و چین به عنوان دو عضو ائتلاف بریکس که تاثیرات آن در حال افزایش است، برای انجام تمام معاملات تجاری آتی با استفاده از ارزهای خود توافق کردند. چین بزرگترین شریک تجاری برزیل است.
- در ۸ مارس، رویترز اعلام کرد که « بنا بر تایید منابع متعدد تجاری و بانکی، خریداران هندی بیشتر نفت روسیه را به ارزهای غیر دلاری، از جمله درهم امارات و اخیراً روبل روسیه، پرداخت کرده‌اند».
- در ۲۹ مارس، عربستان سعودی اعلام کرد که موافق پیوستن به سازمان همکاری شانگهای (یک سازمان سیاسی، اقتصادی و امنیتی به رهبری چین که برای رقابت با سازمان‌های مشابه غربی طراحی شده) در وضعیت شریک گفت‌وگو است. این مورد آخرین نشانه از تقویت اخیر روابط بین عربستان و چین است، باید توجه داشت که چند هفته پیش عربستان و ایران با میانجیگری چین در مورد از سرگیری روابط دیپلماتیک به توافق رسیدند.
- همچنین در ۲۸ مارس، شرکت فرانسوی توتال انرژی اعلام کرد که نخستین خرید گاز طبیعی مایع (LNG) خود از شرکت ملی نفت فلات قاره چین را به یوآن پرداخت کرده است.
این موارد و سایر توافقات انجام شده در ماه‌های اخیر، موجب این گمانه‌زنی می‌شود که با تکرار این روند در بازارهای نفت، احتمالا پترودلار نفوذ خود را از دست بدهد.
نحوه شکل‌گیری دلار نفتی
در دهه‌های اخیر درصد بالایی از معاملات نفت خام جهان با پول ایالات متحده انجام شده است. پس از نخستین تحریم نفتی اعراب، دلار نفتی رسما در سال ۱۹۷۳ به عنوان ارز جهانی برای چنین معاملاتی تثبیت شد. سپس، دولت ریچارد نیکسون و عربستان در مورد فروش نفت به دلار در ازای حمایت نظامی و سخت افزاری ایالات متحده به توافق رسیدند. این قرارداد بین بزرگترین خریدار نفت خام (ایالات متحده) و بزرگترین صادرکننده (عربستان)، باعث ایجاد الگویی شد که دیگر واردکنندگان و صادرکنندگان نیز به سرعت از آن پیروی کردند. از آن زمان، بیشتر معاملات بین‌المللی نفت به ارز ایالات متحده، یعنی «دلار نفتی» انجام می‌شود.
با وجود تنش‌های جهانی و تغییر در نظم تجارت بین‌المللی، موجی از معاملات جدید بر اساس ارزهای رقیب دلار مانند روبل روسیه و یوان چین انجام می‌شود. اما بر اساس اعلام انس الحاجی، اقتصاددان و مشاور انرژی، داده‌های صندوق بین المللی پول نشان می‌دهد که در سه ماهه نخست سال ۲۰۲۲ تقریبا ۶۰ درصد از ذخایر رسمی ارز جهان به دلار آمریکا است. او افزود: «با افزایش سهم یورو، ین و یوان، تا حدودی از نقش دلار کاسته شد، اما نکته جالب اینکه بر اساس جدیدترین داده‌های صندوق بین المللی پول (IMF)، سهم دلار ایالات متحده مانند سال ۱۹۹۵ شده است.»
چشم انداز مبهم پترودلار
هر چند روسیه و چند کشور تولیدکننده نفت در سال‌های اخیر فشار خود بر خریداران را برای انجام معامله به ارزهای غیر دلاری افزایش داده‌اند اما تردیدی نیست که جنگ اوکراین باعث افزایش چنین فشارهایی شده است. به طوری که دانیل یرگین، نایب رئیس S&P Global، یادآور می‌شود که تنها ۳۷ کشور از ۱۹۵ کشور جهان تحریم‌های اعمال شده غرب علیه روسیه را اجرا می‌کنند که نشان دهنده تشدید شکاف‌های بین‌المللی است. به نظر می‌رسد این گونه تقسیم‌بندی‌ها و فشارها برای کاهش مبادله با پترودلار بدون حل و فصل جنگ اوکراین، ادامه داشته باشد. ظهور چین به عنوان یک قدرت ژئوپلیتیکی، رقیب سلطه بین‌المللی ایالات متحده و نظم جهانی لیبرال پس از جنگ جهانی دوم، موجب افزایش فشارها بر سیستم پترودلار کنونی می‌شود.
احتمالا گسترش نفوذ گروه بریکس و برنامه‌های آن برای توسعه نیز موجب رقابتی نفس‌گیر با دلار آمریکا در معاملات بین‌المللی شود. اعضای بریکس (برزیل، روسیه، هند، چین و آفریقای جنوبی) سال گذشته در مورد ارزیابی پذیرش اعضای جدید به توافق رسیدند و سرگئی لاوروف، وزیر امور خارجه روسیه نیز اخیرا ادعا کرد که کشورهای بسیاری برای پیوستن به این گروه ابراز علاقه کرده‌اند. بارها عربستان سعودی به عنوان گزینه احتمالی در این موضوع مطرح شده است. همچنین شایعاتی مبنی بر ابراز علاقه برخی کشورها مانند مصر، اندونزی، ترکیه، تایلند و امارات متحده عربی نیز وجود داشته است.
همه این عوامل می‌تواند موجب کاهش نفوذ ایالات متحده و پول آن (دلار) در معاملات بین المللی شود. اما الحاجی ضمن اشاره به همه این عوامل، قاطعانه اظهار داشت که «دلار آمریکا در حال از دست دادن جایگاه خود است، اما سلطه خود را از دست نمی‌دهد».
بدون تردید ایالات متحده در حال عقب نشینی تدریجی از نقشی است که در پایان جنگ جهانی دوم به عهده گرفت و به پلیس جهانی تبدیل شد. با وجود اختلافات ظاهری، این عقب نشینی تدریجی یکی از ویژگی‌های بارز دولت‌های باراک اوباما، دونالد ترامپ و جو بایدن بوده است. طبیعتا با این عقب نشینی آمریکا، تأثیر دلار نفتی نیز کاهش خواهد یافت. در حال حاضر نیز اگرچه این نقش کاهش یافته، اما هنوز دلار نفتی ارز غالب در معاملات نفت و فرآورده های نفتی است. البته در شرایط کنونی این تغییرات تجارت جهانی و اتحادهای ژئوپلیتیکی به مسیر خود ادامه خواهد داد.
