دیوید کلاد در وال استریت ژورنال نوشت: زمانی که اصولگرایان ایران استراتژی به اصطلاح «نگاه به شرق» را کلید زدند، تقریباً هیچ‌کس از جمله چین و روسیه آن را جدی نگرفت. در داخل ایران، برخی از روحانیون محافظه کار آن را خیانت به یک اصل کلیدی انقلاب ۱۹۷۹ می دانستند. همسویی نزدیکتر با چین و روسیه با مخالفت میانه‌روها نیز مواجه شد. به نظر می‌رسید که امیدهای آنها در سال ۲۰۱۵ زمانی که دولت اوباما و تهران به برجام به عنوان توافقی برای لغو تحریم‌ها دست یافتند، نتیجه داد.
ترتیا پارسی معاون اندیشکده کوئینسی می گوید: «ایرانی ها درست یا نادرست به این نتیجه رسیده اند که ایالات متحده هرگز ایران را نخواهد پذیرفت. اکنون همگرایی حول این دیدگاه وجود دارد که همکاری با غرب دیگر یک گزینه نیست.»
شروع جنگ اوکراین در فوریه گذشته بهترین فرصت را برای اصولگرایان فراهم کرد تا استراتژی نگاه به شرق را عملی کنند. ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهور روسیه که در یک جنگ سخت علیه دشمنی که به طور فزاینده‌ای مسلح شده بود، گرفتار بود، به دوست نیاز داشت.
به گفته تحلیلگران، با تصمیم تهران برای ارائه هواپیماهای بدون سرنشین به روسیه، این اولین بار بود که ایران از زمان انقلاب به نفع یک کشور غیراسلامی در جنگ مداخله می کرد. همچنین تهران در حال برنامه ریزی برای ساخت کارخانه ای در روسیه برای تولید این هواپیماهای بدون سرنشین است و گفته می شود که فروش موشک های بالستیک به مسکو را در نظر دارد.
در مقابل، ایران از مسکو جت و سایر تسلیحات پیشرفته درخواست کرده و به دنبال گسترش تجارت و سرمایه گذاری است. تهران امیدوار است که مسکو بتواند به تلاش‌های ایران برای مدرن‌سازی نیروهای مسلحش کمک کند و ریسک را برای اسرائیل یا ایالات متحده در صورت تصمیم به حمله به تأسیسات هسته‌ای ایران افزایش دهد.
الکساندر گابویف، یکی از اعضای ارشد بنیاد کارنگی گفت: «برای ایران، هر چیزی که به پوتین کمک کند تا این جنگ را ادامه دهد، خوب است و هر مشارکتی که ماشین جنگ را حفظ کند، ارجح است». وی افزود که مسکو «سلاح‌های پیشرفته‌ای را به تهران ارائه می‌کند که ایران احتمالاً نمی‌تواند در هیچ جای دیگری به دست آورد».
اصولگرایان ایران زمانی تفاوت کمی بین شوروی ملحد و غرب منحط مشاهده می کردند. اما از زمان جنگ سرد، مسکو و تهران رابطه بهتری برقرار کردند. سال ۱۹۹۱ روسیه ی بی پول موافقت کرد که راکتور هسته ای ایران در بوشهر را بسازد. روابط بین دو کشور از آن زمان محتاطانه بود و روابط تجاری و حتی نظامی به کندی پیشرفت می کرد. اما در طول دهه گذشته این روابط با همکاری روسیه و ایران در ارائه کمک های نظامی به بشار اسد، شتاب و سرعت بیشتری پیدا کرده است.
اعتقادات دینی پوتین، مدارا با اسلام و ارزش های عموما محافظه کارانه او، روابط او با تهران را هموارتر کرده است. او و تهران به دلیل خصومت متقابل خود با آنچه که به عنوان هژمونی ایالات متحده توصیف می کنند، پیوند خورده اند.
تحکیم روابط با پکن دشوارتر از مسکو است، اما به گفته تحلیلگران، این هدف برای تهران حیاتی تر است.
جامعه اطلاعاتی ایالات متحده در ارزیابی تهدید سال ۲۰۲۳، گزارش سالانه ای که در فوریه منتشر شد، نتیجه گرفت: «در حالی که روسیه در تجاوز سرزمینی خود، ایالات متحده و برخی هنجارهای نظم بین‌المللی را به چالش می‌کشد، چین این توانایی را دارد که مستقیماً سعی کند نظم جهانی مبتنی بر قوانین را در هر قلمرو و در مناطق مختلف تغییر دهد.» .
چین بزرگترین مشتری نفت ایران و بازاری کلیدی است که از فروپاشی اقتصاد تحت تحریم شدید آن جلوگیری می کند. بر اساس گزارش ورتکسا، چین در دسامبر ۱.۲ میلیون بشکه در روز نفت ایران وارد کرد که ۱۳۰ درصد نسبت به سال قبل افزایش داشت. این خریدها اغلب با تخفیف شدید نسبت به قیمت های بین المللی هستند.
پکن در سال ۲۰۲۱ یک قرارداد همکاری اقتصادی و امنیتی ۲۵ ساله با تهران برای سرمایه گذاری در زمینه هایی مانند انرژی هسته ای، بنادر، راه آهن، فناوری نظامی و توسعه نفت و گاز امضا کرد. پکن همچنین فناوری های پیچیده ای را به تهران ارائه می دهد.
چین پس از سال ها دوری از مناقشات آشفته خاورمیانه، نقش دیپلماتیک فعال تری در منطقه ایفا می کند. به گفته تحلیلگران، این کشور تمایل مشترکی با تهران برای مقابله با قدرت ایالات متحده دارد، اما بیم آن دارد که همسویی بیش از حد با جمهوری اسلامی می تواند روابط گسترده تر این کشور در خلیج فارس را به خطر بیندازد. پکن بزرگترین شریک تجاری عربستان سعودی و بزرگترین خریدار نفت این کشور است، روندی که انتظار می رود سرعت بگیرد. ریاض واردات فناوری موشکی حساس از ارتش چین را آغاز کرده است.
چین با اهرم فشار بر ریاض و تهران توانست نقش میانجی را در دستیابی به توافق ماه گذشته بین دو رقیب خاورمیانه ای برای احیای روابط دیپلماتیک پس از هفت سال قطعی روابط ایفا کند – شاهکاری که انزوای ایران را کاهش داد و موقعیت واشنگتن را به عنوان قدرت برتر منطقه به چالش کشید.
تریتا پارسی گفت: «به جای اینکه چین وارد ایران شود و به دلیل مخالفت ایران با آمریکا به سمت تهران متمایل شود، در عوض می بینید که چین به نقش بی طرفانه خود ادامه می دهد و با سعودی ها به قیمت آمریکایی ها بازی می کند.»
با وجود همه نشانه‌ها از تعمیق روابط، محدودیت‌های همکاری ایران با روسیه و مسکو همچنان قابل توجه است. تحلیلگران می گویند سرمایه گذاری مستقیم شرکت های روسی و چینی در ایران کم است. هر دو کشور هنوز نگرانند که گره زدن بیش از حد اقتصادشان به ایران آنها را هدف تحریم های آمریکا علیه ایران قرار دهد.
اسفندیار باتمنقلیچ مدیر یک اندیشکده اقتصادی می گوید: «همان فضایی که واقعاً از سال ۲۰۱۲ جلوی همکاری اقتصادی روسیه و ایران و همکاری چین و ایران را گرفته، هنوز وجود دارد. و بسیاری از آنها مسلما بدتر هستند.»
اگرچه همسویی آنها به دلیل نارضایتی متقابل از آنچه که آنها هژمونی ایالات متحده توصیف می کنند، ناشی می شود، اما همسویی آنها نشانه های کمی از یک اتحاد رسمی دارد. تهران در مراحل پایانی پیوستن به سازمان همکاری شانگهای، یک بلوک سیاسی و امنیتی تحت سلطه چین و روسیه است. نیکول گراجوسکی، یک پژوهشگر در دانشکده دولتی جان اف کندی هاروارد، می گوید، اهداف متفاوت و گاه متضاد آنها همکاری امنیتی عمیق تر را دشوار می کند.
او گفت: «منافع چین لزوماً با ایرانی‌ها همسو نیست و روس‌ها به نوعی مجبور شده‌اند با قدرت بیشتری به ایران روی بیاورند». خانم گراجوسکی گفت: «من فکر نمی‌کنم که شاهد ظهور یک پیمان دفاعی سه جانبه باشیم.»
برای ایالات متحده، موفقیت ایران در خروج از انزوا نگرانی‌های جدیدی را ایجاد می‌کند. هنری رم، کارشناس ارشد موسسه واشنگتن برای سیاست خاور نزدیک، می‌گوید که ارتباط تهران با چین یک راه حیاتی اقتصادی فراهم کرده است که فوریت را برای احیای برجام که تحریم‌ها را لغو می‌کند، کاهش داده است. او گفت: «این به وضوح منافع ایالات متحده را تضعیف کرد. در عین حال، وعده روسیه برای فروش جنگنده‌های پیشرفته به تهران در سال جاری می‌تواند تهران را به تهدید نظامی بسیار مهم‌تری برای ایالات متحده و متحدانش در خاورمیانه تبدیل کند.»
روابط رو به رشد ایران با مسکو و پکن آن را به غول پیکری تبدیل نمی کند که بتواند آمریکا را از منطقه بیرون کند یا اسرائیل را نابود کند. اما اتحادهای جدید ممکن است برای مدت نامحدودی عمر جمهوری اسلامی را افزایش دهد.
