با وجود گاها اصطکاک بین روابط ترکیه و ایران، هر دو کشور در چند سال اخیر به طور قابل توجهی موفق به کاهش تنش‌ها از طریق گفتگوهای چندجانبه و پلت فرم‌های مدیریت درگیری شده‌اند.
در دهه‌های اخیر به ویژه روی کار آمدن رجب طیب اردوغان، ماهیت روابط دوجانبه بیشتر اقتصادی شده و تا حدودی تلاش شده تا با استفاده از روابط اقتصادی سوتفاهمات سیاسی را حل و فصل کنند. لازم به یادآوری که در دوره اردوغان بیشترین حجم تجارت دوجانبه با ۲۱ میلیارد دلار روی داد. البته این رقم در پایان سال ۱۴۰۰ به ۷.۵ میلیارد دلار کاهش پیدا کرد.
تاثیر تحریم‌های ایالات متحده
در سالهای اخیر علاوه بر کرونا، تحریم‌های ایالات متحده علیه ایران، متشکل از محدودیت‌های اقتصادی و سیاسی، بطور گسترد در روابط اقتصادی بین آنکارا و تهران تاثیر گذاشت. بطوریکه تحریم‌های یکجانبه آمریکا علیه ایران در اواخر سال ۲۰۱۸ باعث شد حجم تجارت دوجانبه بین ترکیه و ایران از حدود ۱۰.۷ میلیارد دلار در سال ۲۰۱۷ به تنها ۵.۶ میلیارد دلار در سال ۲۰۱۹ کاهش یابد که ۵۰ درصد کاهش را نشان می‌دهد.
چنین کاهشی را می‌توان در چارچوب تصمیم ترکیه برای کاهش واردات نفت خام و فرآورده‌های نفتی از ایران پس از عدم تمدید معافیت‌های تحریمی ویژه آمریکا برای ترکیه و سایر کشورها توضیح داد.
نقش ترکیه به عنوان یک کانال اقتصادی پشتیبان در حال افزایش است زیرا ایران دوباره با فشارهای اقتصادی ناشی از تحریم های ایالات متحده مواجه است. تحکیم روابط اقتصادی بین ترکیه و ایران پس از اعمال تحریم‌های آمریکا در سال ۲۰۱۸، بحث‌های غالب در جلسات بین مقامات دولتی ترکیه و ایران بوده است. البته این فشارها فرصت‌های اقتصادی را نیز برای ترکیه فراهم می کند. به عنوان مثال، بسیاری از شهروندان ایرانی در سال در بخش املاک و مستغلات ترکیه سرمایه گذاری کردند.
ایرانیان انگیزه های مختلفی برای خرید ملک و ایجاد کسب و کار در ترکیه دارند. بخشی از ایرانیان به دنبال زندگی در کشوری با ثبات‌تر هستند که به کشور خود نیز نزدیک است. بخش دیگری احتمالاً به تلاش‌های ایران برای دور زدن تحریم‌های آمریکا از طریق توسعه شبکه‌های تجاری جدید مرتبط است. با این حال، در صورت لغو تحریم‌های ایالات متحده، گسترش تجارت‌های ایرانی درگیر در فعالیت‌های صادراتی در ترکیه احتمالاً به رونق تجارت دوجانبه غیرنفتی در میان مدت و بلندمدت کمک می‌کند.
وابستگی متقابل
ترکیه و ایران طی دهه گذشته موفق شده‌اند روابط اقتصادی خود را از رقابت‌های منطقه‌ای خود جدا کنند چون هر دو کشور به نوعی به یکدیگر وابسته هستند. ترکیه ایران را به عنوان یک منبع استراتژیک برای تامین نفت خام و گاز طبیعی می‌داند که برای امنیت انرژی و تلاش‌های متنوع سازی آن ضروری است. جمعیت قابل توجه ایران نیز آن را به بازار مهمی برای صادرات کالاهای ترک تبدیل کرده است. علاوه بر این، ترکیه به طور فزاینده‌ای از ایران به عنوان مسیر ترانزیتی به بازارهای آسیای مرکزی استفاده می‌کند.
همچنین در سال گذشته شاهد آغاز بکار قطار اکو یا ITI (استانبول-تهران-اسلام آباد) که به نوعی ترکیه را از طریق ایران به بازار ۲۲۰ میلیون نفری پاکستان و فراتر از آن آسیای جنوبی متصل می‌کند. یا برای اولین بار حمل محموله‌های ترکیه و امارات از طریق خاک ایران صورت صورت گرفت که هر دو مورد مذکور نشان دهنده اهمیت موقعیت سرزمینی ایران برای آنکارا است.
برای ایران، ترکیه بزرگترین واردکننده گاز طبیعی و واردکننده کلیدی نفت خام این کشور است و همچنین دروازه اقتصادی آینده به سمت بازارهای انرژی غیرنفتی اروپاست. ترکیه همچنین یک کانال پشتیبان اقتصادی برای ایران در مواقع بحران بوده است مثلا در طول جنگ هشت ساله بین عراق و ایران، ترکیه به ایران در تامین نیازهای اقتصادی کمک کرد. یا در سال ۲۰۱۲، ترکیه در کمک به ایران برای دور زدن تحریم‌ها ایفا کرد.
یکی از موارد مهم همکاری ایران و ترکیه که البته بیشتر نمود آن در بخش خصوصی است، بخش مسکن ترکیه است. برای نمونه براساس آخرین داده‌های مرکز آمار ترکیه، فروش املاک مسکونی در این کشور در ماه مارس بیش از ۲۰ درصد رشد داشته که مانند سالهای اخیر ایرانیان با ۷۸۴ مورد در صدر خریداران قرار دارند.
ایرانیان انگیزه‌های مختلفی برای خرید ملک و ایجاد کسب و کار در ترکیه دارند. بخشی از ایرانیان به دنبال زندگی در کشوری هستند که به کشور خود نیز نزدیک است. برخی از شرکت‌های ایرانی تازه‌تاسیس پس از سخت‌تر شدن شرایط تجاری دبی برای تجار ایرانی به دلیل تحریم‌های ایالات متحده، نقل مکان کرده‌اند.
ترکیه با ایجاد ارتباط بین تولیدکنندگان در شرق با مصرف کنندگان اروپایی، با افزایش رقابت بین تامین کنندگان در بازار ملی انرژی ترکیه، خود را به یک هاب انرژی منطقه‌ای تبدیل می‌کند، از این نظر هم ایران به عنوان دومین دارنده گاز جهان برای ترک‌ها دارد چون ترکیه به دلیل محدودیت‌های زیرساختی نمی‌تواند به راحتی گاز ایران را جایگزین کند. باید توجه داشت که قرارداد فعلی گاز دوجانبه در سال ۲۰۲۶ منقضی می‌شود از همین روی هر دو طرف باید زودتر در مورد شرایط قرارداد جدید مذاکره کنند.
چشم انداز صادرات گاز
در ژانویه سال ۲۰۲۲ صادرات گاز ایران به ترکیه که ۱۶ درصدی واردات این کشور را تشکیل می‌دهد به مدت ۱۰ روز به دلیل مشکلات فنی متوقف شد. در این بازه زمانی بسیاری از بنگاه‌های صنعتی و تولیدی ترکیه با مشکلات جدی روبه رو شدند، این موضوع نشان دهنده اهمیت گاز ایران برای آنکاراست.
با این وجود کارشناسان انرژی بر این باور هستند که چشم انداز میان مدت و بلندمدت صادرات گاز طبیعی ایران به ترکیه با این وجود پیچیده است. دلیل آن نیز اینکه ترکیه قصد دارد واردات انرژی را برای مصرف داخلی کاهش، واردات گاز را متنوع و سهم سوخت‌های داخلی را افزایش دهد تا امنیت انرژی این کشور را افزایش دهد.
ترکیه با ایجاد ارتباط بین تولیدکنندگان در شرق با مصرف کنندگان اروپایی، با افزایش رقابت بین تامین کنندگان در بازار ملی انرژی ترکیه، خود را به یک هاب انرژی منطقه‌ای تبدیل می‌کند، از این نظر هم ایران به عنوان دومین دارنده گاز جهان برای ترک‌ها دارد چون ترکیه به دلیل محدودیت‌های زیرساختی نمی‌تواند به راحتی گاز ایران را جایگزین کند. باید توجه داشت که قرارداد فعلی گاز دوجانبه در سال ۲۰۲۶ منقضی می‌شود از همین روی هر دو طرف باید زودتر در مورد شرایط قرارداد جدید مذاکره کنند.
کریدور نخجوان فرصت‌های اقتصادی جدیدی را برای کشورهای منطقه نیز ایجاد خواهد کرد. ترکیه با استفاده از این کریدور بدون استفاده از مسیرهای زمینی گرجستان و ایران مستقیماً به آذربایجان دسترسی خواهد داشت. بنابراین این کریدور زمینه افزایش ترانزیت بین کشورهای منطقه به ویژه ترکیه و ایران را فراهم می‌کند.
کریدور نخجوان
پس از جنگ دوم قره باغ، جمهوری آذربایجان به دنبال اتصال با منطقه خودمختار نخجوان است از همین روی مووع کریدور زنگزو را مطرح که پس از وجود اختلاف با طرف های ارمنی، حالا رییس جمهور آذربایجان خبر از احداث این کریدور از خاک ایران را می‌دهد. یعنی جمهوری آذربایجان و نخجوان از طریق ایران بهم متصل می‌شوند که کریدوری بسیار مهم ترانزیتی برای پیوند اروپا به آسیاست.
در واقع کریدور نخجوان نتیجه برد-برد برای همه بازیگران منطقه‌ای خواهد بود و در این میان می‌تواند همگرایی ایران و ترکیه را هم تشدید و برخی اختلافات در قفقاز جنوبی را حل کند. بنابراین ارتباط مستقیم با نخجوان با ایجاد فرصت‌های جدید توسعه اقتصادی برای نخجوان و آذربایجان، زمان سفر را کوتاه و هزینه‌های حمل و نقل را کاهش می‌دهد.
کریدور نخجوان فرصت‌های اقتصادی جدیدی را برای کشورهای منطقه نیز ایجاد خواهد کرد. ترکیه با استفاده از این کریدور بدون استفاده از مسیرهای زمینی گرجستان و ایران مستقیماً به آذربایجان دسترسی خواهد داشت. بنابراین این کریدور زمینه افزایش ترانزیت بین کشورهای منطقه به ویژه ترکیه و ایران را فراهم می‌کند.
نتیجه
در اقتصادسیاسی بین الملل امروزی منافع اقتصادی هر کشور در اولویت سیاست گذاری آن است. و معمولا کشورها در این چارچوب به دنبال حل مشکلات سیاسی خود هستند تا بستر تعمیق روابط اقتصادی و تجاری را فراهم کنند. در این میان، ایران و ترکیه نیز به عنوان دو قدرت منطقه و تاثیرگذار با همگرایی اقتصادی می‌توانند برخی واگرایی‌های سیاسی را کاهش دهند چون این دو کشور بسترهای مناسبی از انرژی تا موقعیت سرزمینی، برای افزایش روابط دوجانبه را دارند. از همین روی می‌توان چشم انداز مثبتی برای همکاری اقتصادی دوجانبه متصور شد.
همچنین فرسایش روابط اقتصادی بین ترکیه و ایران ممکن است پیامدهای زیادی بر روابط سیاسی و رقابت منطقه‌ای محدود بین هر دو کشور داشته باشد. اگر هر دو کشور تصورات مشترک از تهدید را گسترش دهند و تلاش کنند تا اختلافات ژئوپلیتیکی را از طریق مکانیسم‌های نهادی مهار کنند، روابط آنها در کوتاه‌مدت احتمالا باوجود رکود اقتصادی همچنان ادامه یابد. با این حال هر دو کشور برای جلوگیری از سقوط تجارت خود تلاش خواهند کرد.
