روابط جمهوری اسلامی ایران و فدراسیون روسیه در دوران ریاست جمهوری حسن روحانی با وجود اختلافات و رقابت های اندکی که دو کشور در منطقه داشتند، رشد قابل توجهی را تجربه کرد. برای اثبات این پیشرفت، کافی است نگاهی به روابط دو کشور در دوران ریاست جمهوری محمود احمدی‌نژاد بیندازیم که موضوعات اختلاف برانگیز زیادی همچون موضوع عدم واگذاری سامانه دفاعی اس-۳۰۰ وجود داشت و روسیه به قطعنامه‌های مختلف شورای امنیت سازمان ملل علیه ایران هم رای داده بود. مقامات دو کشور از جمله محمدجواد ظریف، سرگئی لاوروف و سفرای دو کشور در سال پایانی دولت روحانی، بارها اعلام کردند که روابط دو کشور به سطحی بی سابقه رسیده است.
اگرچه تصور می‌شد که به دلیل سیاست دولت روحانی برای نزدیکی با غرب و رسیدن به توافق هسته‌ای روابط با قدرت‌های شرقی مورد کم توجهی قرار بگیرد، با این حال در همین دوره اتفاقات مثبتی همچون همکاری‌های استراتژیک ایران و روسیه در بحران سوریه و رفع بسیاری از موانع تجاری میان دو کشور و همچنین انعقاد موافقتنامه تجارت ترجیحی موقت با اتحادیه اقتصادی اوراسیا رخ داد که به افزایش مبادلات تجاری میان ایران و روسیه حتی با وجود اپیدمی کرونا منجر شده است. البته که روابط ایران و روسیه در این دوره می توانست گسترش بیشتری هم در زمینه های اقتصادی، سیاسی و فرهنگی داشته باشد.
چشم‌انداز آینده
نکته مثبت اما این است که در دولت قبل پیش‌زمینه ها و سنگ‌بنای لازم برای تقویت روابط گذاشته شد و تهران و مسکو به میزانی از مفاهمه رسیده‌اند که بتوانند به سوی یک شراکت راهبردی گام بر دارند و روابط را گسترش دهند. با توجه به اینکه ابراهیم رئیسی و وزیر خارجه دولتش، حسین امیرعبداللهیان بارها تاکید کرده اند که اولویت آنها در سیاست خارجی، تمرکز بر گسترش روابط با دولت های شرقی مثل چین و روسیه است، حالا می شود چشم انداز مثبتی از تقویت روابط بیشتر بین روسیه و ایران هم داشت. پس از آنکه تلاش جمهوری اسلامی ایران برای تقویت روابط با غرب، از سوی خود غربی ها با بن بست روبرو شد (به دلیل خروج یکجانبه امریکا از برجام و ناتوانی انگلیس، آلمان و فرانسه برای برقراری روابط اقتصادی با تهران)، ایران عملا گزینه ای دیگری جز برقراری روابط نزدیک با قدرت های شرقی ندارد و جدیت دولت رئیسی در این راستا را می توان در نخستین اتفاق بزرگ در سیاست خارجی دولتش دید؛ عضویت کامل در سازمان همکاری شانگهای با حمایت روسیه (و البته عدم مخالفت تاجیکستان).
در واقع هدف اصلی دولت جدید ایران در داخل، که سر و سامان دادن به وضعیت اقتصادی است، نیازمند داشتن روابط اقتصادی گسترده با سایر کشورهاست و حالا که سرمایه‌گذاری کشورهای اروپایی و غربی در ایران به بن‌بست رسیده، بهترین تصمیم استفاده از ظرفیت های اقتصادی همسایه ها و کشورهای دوست به ویژه روسیه است.
با این وجود، بازگشت به برجام می تواند شرایط را تغییر دهد. هرچند که دولت جدید حتی در صورت عادی سازی روابط با غرب، باز هم به دنبال تقویت روابط با قدرت های شرقی مثل روسیه خواهد بود، اما مشخصا اگر برجام به نتیجه‌ای نرسد، حتما سطح همکاری ها با روسیه بسیار بیشتر خواهد شد.
هرچند که دولت ابراهیم رئیسی هنوز دیدگاه مشخصی برای تبیین سیاست های خود در قبال فدراسیون روسیه ارائه نداده است، اما مباحث مهم زیادی در روابط دوجانبه و چندجانبه‌ی ایران و روسیه هستند که حتما در دستور کار دولت جدید قرار دارند. از جمله می توان به سند جامع همکاری بلندمدت ایران و روسیه، آینده‌ی همکاری در سوریه، اتحادیه اقتصادی اوراسیا، کریدور شمال-جنوب، نقش روسیه در برجام، رویکرد روسیه به تحولات ژئوپولتیک در قفقاز جنوبی، موضوع افغانستان، دریای خزر و همچنین پروژه های بزرگ مثل فاز ۲ و ۳ نیروگاه اتمی بوشهر اشاره نمود.
البته که استقبال مسکو از دولت جدید در ایران با یک پیام تبریک سریع و دوستانه و همچنین کمک به پذیرش درخواست ایران برای عضویت کامل در سازمان همکاری شانگهای، نشان می دهد که روسیه هم تمایل دارد روابطش با تهران را در دولت جدید تقویت کند. به عقیده برخی از کارشناسان ، یکی از دلایل مهم استقبال روسیه از دولت جدید ایران این است که مسکو این‌بار نگرانی بابت نزدیکی ایران با غرب ندارد و این را بهترین فرصت برای تقویت جایگاه خود در تهران به شمار می آورد.
در میان کارشناسان اصولگرا و نزدیک به دولت هم این نگاه وجود دارد که به دلیل نزدیکی فراوان دیدگاه‌های تهران و مسکو در عرصه منطقه‌ای و سیاست خارجی، روسیه را یک هم‌پیمان نزدیک ایران دانسته و به همین دلیل انتظارات زیادی از کرملین دارند. البته با گذر زمان باید دید که ایا این انتظارِ زیاد با واقعیت مطابقت دارد و آیا دولت روسیه می‌تواند یا می خواهد در برخی زمینه ها همچون برجام و یا تلاش های غربی‌ها برای انزوای بیشتر ایران به ویژه در شورای امنیت سازمان ملل، آنطوری که تهران می خواهد از او دفاع کند. همچنین این نگاه وجود دارد که روسیه هم به دلیل کاهش سطح روابطش با آمریکا و اروپا در سالهای اخیر و رویکرد تهاجمی ناتو برای گسترش در نزدیکی مرزهای این کشور، در شرایطی قرار دارد که باید مثل ایران روابط اقتصادی و سیاسی اش را با کشورهای همسایه و قدرت های شرقی تحکیم ببخشد و در این زمینه، به دلیل اشتراکات زیادی که با تهران دارد، ایران یکی از بهترین گزینه ها برایش خواهد بود.
در زمینه اقتصادی نیز مشکلاتی که از قبل بر سر راه همکاری های اقتصادی دو کشور وجود داشتند، همچنان باقی است. روسیه بازاری بزرگ با استانداردهای اروپایی و جهانی است و متاسفانه تاجرهای ایرانی که عمدتا همچنان به صورت سنتی فعالیت می کنند، توان رقابت در بازارِ روسیه را با دیگر کشورها ندارند و حتی اگر استانداردهای لازم را هم داشته باشند، در زمینه حجم تولید از رقبای دیگر به ویژه تجار ترکیه عقب می‌مانند. تجار روسیه نیز به دلیل شناخت کم از بازار ایران و تصوراتی که از بی ثباتی و امکان بروز جنگ دارند، کمتر به سرمایه‌گذاری در این کشور فکر می کنند. این در حالی است که در دولت جدید فرصتی استثنایی برای حضور شرکت های کوچک و بزرگ روسی در بازار ایران وجود دارد و این موضوع قطعا با استقبال ایران هم مواجه خواهد شد. البته باید گفت که تحریم های آمریکا و FATF هم از موانع بسیار مهم بر سر راه همکاری های اقتصادی دو کشور هستند.
برخی موانع
به عقیده برخی کارشناسان، یکی دیگر از موانع احتمالی برای گسترش روابط ایران و روسیه در دولت جدید این است که مسکو معمولا با دولت های غربگرای ایران روابط بهتری داشته و این را می توان در اسناد مهمی که با دولت های خاتمی و روحانی امضا شد، دید. اما در دوران احمدی نژاد، روابط در شرایط خوبی نبود.
علاوه بر این طی ۱-۲ سال گذشته، گسترش روابط با برخی مشکلات روبرو شده اند. برای مثال برخی فرمت های چندجانبه ایران و روسیه برای مثال در خصوص سوریه و یا نشست سه جانبه با آذربایجان به همان روال قدیم برگزار نشده اند و در عرصه افکار عمومی ایران هم موضوعاتی همچون نارضایتی از عدم تامین واکسن اسپوتنیک، قرار گرفتن تجار و دانشجویان ایرانی در لیست قرمز برای ورود به روسیه، فایل صوتی افشا شده از محمدجواد ظریف و عدم همکاری در موضوع قره‌باغ ۲۰۲۰ و بدهی‌های مربوط به هزینه‌های ساخت فازهای جدید نیروگاه اتمی در بوشهر، مشکلاتی را پدید آورده بودند.
با این حال، با توجه به انسجام و یکدستی موجود در دولت ابراهیم رئیسی و آشنایی وزیر خارجه‌اش امیر عبداللهیان با همتایان روس خود، این امیدواری وجود دارد که با معرفی بسته‌های اقتصادی برای سرمایه‌گذاری روسیه در ایران، گسترش همکاری های اقتصادی میان تجار دو کشور در چارچوب اتحادیه اقتصادی اوراسیا و ایجاد یا استفاده از فرمت های جدید برای مذاکرات دوجانبه یا چندجانبه در خصوص تهدیدهای مشترک منطقه ای همچون قفقاز جنوبی، افغانستان و سوریه، روابط دو کشور شاهد تحولات مثبت و مفید باشد./ قدرت شفیعی، کارشناس مسائل روسیه
