مطالعات شرق
مصاحبه با کارشناسان
پس از درگیری خونین روزهای 14 تا 17 سپتامبر سال 2022 در مرز مشترک تاجیکستان و قرقیزستان که بیش از 150 کشته و نزدیک به 200 زخمی برجای گذاشت، مقام‌های قرقیزی تحت فشار روسیه اعلام کردند که در سال 2023 توافقنامه تعیین حدود مرز مشترک با کشور همسایه خود یعنی تاجیکستان را نهایی خواهند کرد. اخیرا نیز رئیس جمهور، نخست وزیر و وزیر امور خارجه قرقیزستان تابستان سال جاری را زمان نهایی کردن این توافقنامه عنوان کرده‌اند. اما طرف تاجیکستان تا کنون در این مورد هیج اظهارنظر رسمی منتشر نکرده و تنها بر ادامه مذاکرات تاکید دارد.
همچنین اخیرا خبری مبنی بر ارائه پیشنهادهایی از سوی شرکت‌کنندگان در اجلاس سران واحدهای نظامی بین‌المللی نیروهای مسلح کشورهای عضو سازمان پیمان امنیت جمعی در پایتخت بلاروس برای تنش‌زدایی در مرز تاجیکستان و قرقیزستان، منتشر شد. در بیانیه وزارت دفاع بلاروس به عنوان میزبان تاکید شده است که مقام های واحدهای همکاری نظامی بین المللی نیروهای مسلح سازمان پیمان امنیت جمعی پیشنهادهایی با هدف تنش‌زدایی در مرز تاجیکستان و قرقیزستان تدوین کرده‌اند. اما چند روز پس از آن، وزارت امورخارجه تاجیکستان ضمن تایید حضور نمایندگان وزارت دفاع این کشور در نشست مینسک تاکید کرد که موضوع تنش زدایی در مرز مشترک تاجیکستان و قرقیزستان در دستور کار این نشست قرار نداشت و شرکت‌کنندگان تنها وجود این بحران را یادآوری کرده اند.
تاجیکستان و قرقیزستان از سال 2002 مذاکراتی را برای تعیین خطوط مرزی 987 کیلومتری میان دو کشور آغاز کرده‌اند که طی بیش از 170 دور از این گفت و گوها، تنها در خصوص علامت گذاری 663 کیلومتر از مرز مشترک توافق شده است.
با توجه به نهایی شدن توافقنامه تعیین خطوط مرزی قرقیزستان با ازبکستان و همچنین ازبکستان با قزاقستان، اکنون موضوع استفاده از تجربه این کشورها برای پایان دادن به اختلافهای مرزی تاجیکستان و قرقیزستان مطرح است. به این منظور و در راستای بررسی چشم‌انداز حل اختلافهای مرزی تاجیکستان و قرقیزستان در سال 2023، کارگروه آسیای مرکزیِ «مؤسسه مطالعات راهبردی شرق» مصاحبه ای را با تعدادی از کارشناسان کشورهای منطقه انجام داده است. “نعمت الله میرسعید اف” تحلیلگر مسایل سیاسی تاجیکستان و متولد مناطق مرزی مورد اختلاف دو کشور، دکتر “حسین آسوبعلیف” کارشناس سیاسی قرقیز، “فرهاد طالب اف” کارشناس مسائل سیاسی از ازبکستان، “آینور کورمان اف” کارشناس سیاسی از قزاقستان و “آرکادی دوبنوف” تحلیلگر روس مسائل آسیای مرکزی کارشناسانی هستند که در این مصاحبه شرکت کرده و به دو سوال مطرح مؤسسه در این خصوص پاسخ داده‌اند.
مطالعات شرق: مقام‌های قرقیزستان اخیرا از تلاش برای پایان دادن به اختلافهای مرزی با تاجیکستان در تابستان سال 2023 سخن می گویند اما در طرف تاجیک، هیچ واکنش جدی به این برنامه دولت قرقیزستان مشاهده نمی شود. تحلیل شما در این خصوص چیست؟
“نعمت الله میرسعید اف“ تحلیلگر مسائل سیاسی از تاجیکستان: پس از نهایی شدن توافق‌های تعیین خطوط مرزی ازبکستان با دو کشور قرقیزستان و قزاقستان، اکنون موضوع پایان دادن به اختلافهای مرزی تاجیکستان و قرقیزستان به عنوان یکی از عوامل مهم در برقراری ثبات در دره فرغانه (منطقه مرزی میان سه کشور ازبکستان، تاجیکستان و قرقیزستان با 18 میلیون نفر جمعیت) مطرح است. دلیل اصلی عدم واکنش مقام‌های تاجیکستان به سخنان مسئولان قرقیز مبنی بر ضرورت نهایی کردن توافقنامه تعیین خطوط مرزی دو جانبه تفاوت وضعیت و فضای اطلاع رسانی در این دو کشور است. زیرا مطبوعات و رسانه های خبری قرقیزستان در مقایسه با تاجیکستان در فضای آزادتری فعالیت می کنند. حتی اطلاع‌رسانی در خصوص اخبار ادامه مذاکرات مرزی دو کشور نیز در رسانه‌های تاجیکستان و قرقیزستان متفاوت است. در حالی که رسانه های خبری دولتی تاجیکستان به دو سه جمله کفایت می کنند، در قرقیزستان رسانه‌ها به طور مفصل به این موضوع می پردازند. البته اکنون بحث امکان استفاده از تجربه ازبکستان در حل اختلافهای مرزی با قرقیزستان و قزاقستان نیز مطرح است و باید دید که دوشنبه و بیشکک در این مورد چه ابتکاری از خود نشان خواهند داد.
ازبکستان کشور مهمی است که در حال اجرایی کردن طرح های زیادی در حوزه حمل و نقل است که می تواند زمینه اتصال آسیای مرکزی با چین، ایران و شبه‌قاره هند را فراهم سازد و برای تاشکند توافق با کشورهای همسایه و پایان دادن به اختلافهای مرزی از اهمیت حیاتی برخوردار است. اگر مقام‌های تاجیکستان نیز به این نتیجه برسند که برای توسعه همکاری های منطقه ای باید با قرقیزستان توافقنامه علامت گذاری مرز مشترک نهایی شود، این کار را انجام خواهند داد. زیرا اکنون توافقنامه نهایی کردن علامت گذاری مرز مشترک ازبکستان و تاجیکستان نیز تهیه شده که می تواند نمونه ای برای توافق با قرقیزستان در این زمینه باشد.
“حسین آسوبعلیف” کارشناس مسائل سیاسی از قرقیزستان: البته در این زمینه تجربه حل اختلافهای مرزی ازبکستان با قرقیزستان و قزاقستان می‌تواند از اهمیت زیادی برخوردار باشد اما با توجه به لحن تهدیدآمیزی که مقام‌های سیاسی تاجیکستان و قرقیزستان در مباحث مرزی استفاده می کنند، تردیدهایی در زمینه موفقیت این روند برای این دو کشور همسایه وجود دارد. به نظر می رسد که روسیه می تواند به مقام‌های این دوکشور نقشه های دوران شوروی و اسناد تاریخی مربوط به مرزهای جغرافیایی تاجیکستان و قرقیزستان را ارائه کند. از آنجا که تاجیکستان و قرقیزستان به همراه روسیه عضو سازمان همکاری شانگهای و سازمان پیمان امنیت جمعی هستند، نظر مسکو برای هر دو کشور مهم است. اما مقام‌های دوشنبه و بیشکک نباید ابتکارهای روسیه را به عنوان مداخله در امور داخلی خویش در نظر بگیرند. به نظر می‌رسد در حال حاضر، نبود اراده سیاسی جدی، اوضاع داخلی دو کشور و مداخله برخی از قدرت های خارجی که خواهان برقراری امنیت وثبات در آسیای مرکزی نیستند، مانع حل این بحران است.
“فرهاد طالب اف“ کارشناس مسائل سیاسی از ازبکستان: حکومت ازبکستان با حل نهایی اختلافهای مرزی خویش با دو کشور همسایه – قرقیزستان و قزاقستان روابط خود را با بیشکک و آستانه به سطح راهبردی ارتقاء داد. به این دلیل که شرایط جدید ژئوپلیتیکی منطقه و ضرورت گسترش همکاری های چندجانبه منطقه‌ای در آسیای مرکزی و همچنین لزوم فراهم شدن زمینه دسترسی این جمهوری ها به آبهای آزاد بین المللی ایجاب می کند که اختلافهای مرزی میان این کشورها پایان یابد. اجرایی شدن پروژه های ترانزیتی از قبیل طرح ساخت خط راه آهن چین-قرقیزستان- ازبکستان و اتصال این شبکه به خطوط ریلی ایران، خط راه آهن ازبکستان- افغانستان-پاکستان، خط انتقال برق تاجیکستان و قرقیزستان به افغانستان و پاکستان (کاسا 1000) و دیگر طرح های ترانزیتی و انرژی، ضرورت همکاری‌های نزدیک تر کشورهای آسیای مرکزی را اقتضا می کند که عامل مهمی در حل اختلافهای مرزی این کشورها بوده است. از این رو در صورت نشان دادن اراده سیاسی جدی، با معاوضه برخی از مناطق مرزی با کشورهای همسایه به همراه احترام به حق حاکمیت یکدیگر، می توان به توافقنامه نهایی علامت گذاری مرز مشترک تاجیکستان و قرقیزستان نیز دست یافت.
“آینورکورمان اف“ کارشناس مسائل سیاسی از قزاقستان: عامل مهم حل اختلافهای مرزی ازبکستان با قزاقستان و قرقیزستان درک منطقی این موضوع از سوی سران جدید این سه کشور- “قاسم ژومارت توکایف”، “شوکت میرضیایف” و “سادیر جباروف” است. زیرا در گذشته همواره لحن تهدیدآمیز از سوی مقام‌های سیاسی پیشین ازبکستان وجود داشت اما با به قدرت رسیدن این سه نفر در کشورهایشان زمینه حل اختلافهای مرزی و گسترش همکاری های راهبردی فراهم شد. ما به یاد داریم که “اسلام کریم اف”رئیس جمهور پیشین ازبکستان در سال 2012 در دیدار با “نورسلطان نظربایف” همتای قزاق خویش در شهر آستانه تهدید کرده بود تا زمانی که زنده است نخواهد گذاشت که تاجیکستان و قرقیزستان ساخت دو نیروگاه برق آبی نیمه تمام “راغون” و “قنبرآتا” را تکمیل کنند و حتی موضوع جنگ با این دو کشور همسایه برای آب را مطرح کرد. اما اکنون ازبکستان، قزاقستان و قرقیزستان توافقنامه تاسیس یک شرکت مشترک برای تکمیل ساخت نیروگاه برق آبی “قنبرآتا ” را امضا کرده‌اند. همچنین تاشکند در قلمرو تاجیکستان ساخت نیروگاه برق آبی “زرافشان” را آغاز کرده است. این تحولات نشان می دهد که سران جدید کشورهای ازبکستان، قزاقستان و قرقیزستان به دنبال همکاری های سازنده با کنار گذاشتن اختلافهای سیاسی و مرزی و به دور از زیاده خواهی هستند. اگر در میان مقام‌های تاجیکستان نیز این نوع نگرش تقویت شود می توان امیدوار بود که با استفاده از تجربه حل اختلافهای مرزی ازبکستان با قزاقستان و قرقیزستان مشکلات علامت گذاری مرز مشترک دوشنبه و بیشکک نیز در سال جاری حل وفصل خواهد شد.
“آرکادی دوبنوف” تحلیلگر مسائل آسیای مرکزی از روسیه: من براساس مشاهداتم شخصا به حل اختلافهای مرزی تاجیکستان و قرقیزستان در سال جاری خوشبین نیستم. با وجود ادامه مذاکرات مرزی طرف ها و کاهش قابل ملاحظه تنش ها میان ساکنان مناطق مورد اختلاف در سال جاری، موضع تاجیکستان هنوز مشخص نیست و بررسی نتایج گفت وگوهای کارگروه مشترک نشان می دهد که این کشور خواسته های جدیدی را مطرح می سازد. از سوی دیگر مشکل فعالیت گروه های قاچاقچی سوخت، مواد مخدر و محصولات کشاورزی در دو سوی مرز نیز وجود دارد که مخالف دستیابی به توافق نهایی تعیین مرز مشترک بین این دو کشور هستند. زیرا این گروه ها درامد پرسودی از قاچاق کسب می کنند و به آسانی از این درآمد صرف نظر نخواهند کرد. درباره امکان میانجیگری روسیه نیز باید گفت که مسکو درگیر جنگ اوکراین است و هر نوع اقدام برای حل اختلافهای مرزی تاجیکستان و قرقیزستان به معنی طرفداری از یک طرف تلقی می شود و جانب دیگر را قانع نخواهد کرد. همچنین اقدام این دو کشور برای خرید پهپادها و تجهیزات جدید جنگی بیانگر وجود روحیه تهدید علیه یکدیگر است که دورنمای روشنی را درباره آینده حل این اختلاف‌ها ترسیم نمی کند.
مطالعات شرق: در این شرایط راه حل واقعی نهایی کردن توافقنامه علامت گذاری مرز مشترک تاجیکستان و قرقیزستان چیست؟
“نعمت الله میرسعید اف”: بدون معاوضه زمین، انتقال ساکنان برخی از مناطق مرزی به داخل قلمرو تاجیکستان و قرقیزستان و تعیین مقام حقوقی، راه های ارتباطی، چراگاه ها و منابع آب میان استانهای سغد تاجیکستان و باتکن قرقیزستان، رسیدن به توافق نهایی تعیین مرز مشترک دو کشور غیرممکن است. زیرا بر اثر ساخت و سازهای غیرمجاز و همچنین ادعای مالکیت بر سر برخی مناطق مرزی، اکنون تعدادی از روستاهای تاجیک نشین و قرقیز نشین در داخل قلمرو این دو منطقه به مانند جزایر جداگانه‌ای شده اند که با شهرستان های اسفره و باتکن ارتباط مستقیم ندارند. از این رو30 هزار نفر از جمعیت فرمانداری واروخ تاجیکستان که باید برای امور اداری به مرکز ناحیه اسفره بروند مجبورند از 4 روستای قرقیزی عبور کنند و ساکنان فرمانداری “آکسای” قرقیزستان نیز در وضع مشابهی به سر می‌برند. در این شرایط تنها راه حل این مشکل معاوضه برخی زمین ها و مناطق غیرمسکونی میان دو کشور است. البته پس از درگیری خونین روزهای 14 تا 17 سپتامبر سال 2022 در مرز مشترک تاجیکستان و قرقیزستان که بیش از 150 کشته و نزدیک به 200 زخمی برجای گذاشت اکنون مقام‌های دو کشور به طور جدی پایان دادن به اختلافهای مرزی را در دستور کار قرار داده اند که امیدوارکننده است. زیرا ساکنان مناطق مورد اختلاف نیز از درگیری و تنش ها خسته شده و خواستار برقراری ثبات و آرامش و ایجاد شرایط رفت وآمد آزادانه به داخل تاجیکستان و قرقیزستان هستند.
“حسین آسوبعلیف”: من معتقدم که بدون گذشت از برخی از خواسته های دو طرف امکان دستیابی به توافق نهایی حل اختلافهای مرزی میان تاجیکستان و قرقیزستان وجود ندارد. در این مورد تاجیکستان می تواند از ادعای حق مالکیت خویش بر برخی مناطقی که در دوران شوروی براساس توافق دوجانبه به قرقیزستان واگذار شد، صرف نظر کند. جانب قرقیزستان نیز متقابلا می تواند برخی از زمین هایی را که از تاجیکستان اجاره کرده بود، بازپس دهد. زیرا موضوع مهم، ایجاد شرایط رفت وآمد آزادانه، استفاده از راه های ارتباطی، چراگاه ها و منابع آب برای ساکنان مناطق مرزی مشترک دو کشور است همانطور که در دوران شوروی وجود داشت. پس از درگیری های خونین سال های 2021 و 2022، اکنون اندیشه حل این مشکل از راه مذاکرات سیاسی در افکار دولتمردان تاجیکستان و قرقیزستان نهادینه شده و دو طرف می‌دانند که جنگ و درگیری به نفع هیج کشوری نیست.
“فرهاد طالب اف”: من هم موافقم که تنها راه پایان دادن به اختلافهای مرزی تاجیکستان و قرقیزستان گذشت از ادعای مالکیت بر سر برخی از مناطق مورد اختلاف است. ما موثر بودن این موضوع را در حل مسائل مرزی ازبکستان و تاجیکستان مشاهده می کنیم. در سال 2018 دو طرف بر سر نحوه فعالیت نیروگاه برق آبی “فرهاد” که در قلمرو استان سغد تاجیکستان از سوی ازبکستان ساخته شده، به توافق رسیدند و دوشنبه این حق تاشکند را به رسمیت شمرد. ازبکستان نیز با به رسمیت شناختن حق سرزمینی تاجیکستان بر این نیروگاه، زمینه بازگشایی راه ارتباطی میان دو منطقه جدا افتاده تاجیکستان از قلمرو خویش را فراهم ساخت که این اقدام موجب شد دو طرف متن نهایی علامت گذاری مرز مشترک را تهیه نمایند. این تجربه در توافقنامه نهایی تعیین خطوط مرزی ازبکستان و قرقیزستان نیز برسر واگذاری سد “کمپیرآباد” به تاشکند و قراردادن چند هزار هکتار زمین ازبکستان در اختیار بیشکک استفاده شد که رضایت دو طرف را نیز تأمین کرد.
“آینور کورمان اف”: در نهایی کردن توافق مرزی قزاقستان و ازبکستان نیز دو طرف اقدام به معاوضه برخی مناطق کردند که واگذاری چند هزار هکتار زمین را شامل شد. این اقدام موجب شد که به حدود سه دهه اختلافهای قزاقستان و ازبکستان بر سر برخی مناطق مرزی پایان داده شود. البته تفاوت این مناطق با مرزهای مشترک تاجیکستان و قرقیزستان این است که اکثرا غیرمسکونی هستند و به عنوان چراگاه مورد استفاده قرار می گیرند. این تجربه به عنوان نمونه می تواند برای پایان دادن به اختلافهای مرزی تاجیکستان و قرقیزستان نیز استفاده شود که در راه تقویت همکاری‌ها و همگرایی کشورهای آسیای مرکزی و تامین ثبات و امنیت در دره فرغانه میان ازبکستان، تاجیکستان و قرقیزستان گام مهمی خواهد بود.
“آرکادی دوبنوف”: برای رسیدن به توافق نهایی بر سر حل اختلافهای مرزی تاجیکستان و قرقیزستان ضرورت دارد که مقام‌های دو کشور و کارشناسان و تحلیلگران لحن تهدیدآمیز خود را کنار بگذارند و درباره نحوه ارتباط میان روستاهای مرزی که به شکل جزیره ای و شطرنجی در قلمرو یکدیگر واقع شده اند، برنامه ریزی کنند. این جا اشاره شد که یکی از راه های موثر در حل این بحران واگذاری برخی از مناطق مورد اختلاف به کشور دیگر است که باید رضایت ساکنان این مناطق به دست آید. زیرا در صورت کوچ دادن ساکنان برخی روستاهای مرزی به داخل قلمرو تاجیکستان و قرقیزستان ضروت ساخت خانه و فراهم آوردن شرایط زندگی این افراد مهم است که نیاز به توافق‌ها و سرمایه گذاری‌های کلان مالی دارد.
