دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور ایالات متحده، اخیرا بر توافق جدیدی میان دو رقیب دیرینه در قفقاز جنوبی نظارت داشت. اگرچه جزئیات توافق موردحمایت آمریکا میان ارمنستان و آذربایجان هنوز علنی نشده است، یکی از محورهای اصلی این طرح با عنوان «مسیر  ترامپ برای صلح و شکوفایی بین‌المللی» (TRIPP) یا به‌سادگی «کریدور ترامپ» شناخته می‌شود.

دیپلماسی معامله‌محور و مبتنی بر منافع

به نوشته نیوزویک، بر اساس این طرح، سرزمین اصلی آذربایجان از طریق خاک ارمنستان به استان برون‌افتاده نخجوان متصل می‌شود؛ مسیری که در آذربایجان «کریدور زنگزور» و در ارمنستان «جاده سیونیک» خوانده می‌شود و محل اختلافی حساس است.

این پیشنهاد در حالی مطرح می‌شود که قفقاز جنوبی در ماه‌ها و سال‌های اخیر دستخوش تحولات سریعی بوده است. در سال ۲۰۲۳ آذربایجان حمله‌ای سریع را برای تصرف قره‌باغ کوهستانی آغاز کرد و به سه دهه سلطه جدایی‌طلبان موردحمایت ارمنستان را پایان داد. این شکست، که پس از خسارات گسترده ارمنستان در جنگ ۲۰۲۰ رخ داد، باعث شده ارمنستان درباره جایگاه منطقه‌ای خود بازنگری کند و از جمله پیوندهایش با روسیه و خصومت دیرینه با ترکیه را بازسنجی نماید.

برای ترامپ و نیز برای بازیگران منطقه، این تحول یک فرصت تلقی می‌شود. اولسیا وارتانیان، کارشناس مسائل امنیتی قفقاز جنوبی، به نیوزویک گفته: «ممکن است ترامپ بخواهد این ابتکار را به سبد دستاوردهای بین‌المللی خود اضافه کند یا اراده‌اش برای برقراری صلح جهانی را نشان دهد؛ اما فراتر از انگیزه‌های شخصی، برای منطقه این موضوع واقعاً مهم و تاثیرگذار است».

ترامپ بارها درباره تلاش‌های خود در زمینه میانجی‌گری بین‌المللی حرف زده و آن را از دستاوردهایش عنوان کرده است. او به پیشرفت‌هایی در پرونده‌هایی مانند صربستان-کوزوو، جمهوری دموکراتیک کنگو-رواندا، کامبوج-تایلند و هند-پاکستان اشاره کرده، هرچند درباره نقش ایالات‌متحده در بحران جنوب آسیا که در ماه مه شکل گرفت، اختلاف نظرهایی وجود دارد.

در مقابل، در دو مناقشه خونین کنونی – جنگ روسیه و اوکراین و جنگ میان اسرائیل و حماس – ترامپ نتوانسته دستاوردهای چشمگیری کسب کند. بنابراین برخی تحلیل‌گران می‌گویند تلاش او در قفقاز جنوبی، تلاشی برای ثبت یک پیروزی دیپلماتیک نسبتاً سریع است.

علی ممدوف، پژوهشگر دانشگاه جورج میسون، به نیوزویک گفت: «ایده دخالت آمریکا در کریدور زنگزور در چارچوبِ سیاستی قرار می‌گیرد که ترامپ در سایر مناطق نیز دنبال کرده، دیپلماسی معامله‌محور و مبتنی بر منافع». او افزود که برای ترامپ چنین پروژه‌ای امکان ارائه «دستاوردی ملموس مبتنی بر زیرساخت» را فراهم می‌کند که می‌تواند مانند توافق‌های ابراهیم به‌عنوان موفقیتی دیپلماتیک بازتاب یابد.

ممدوف همچنین به «چند سودِ بالقوه» برای هر دو کشور اشاره کرد: «اگر چنین طرحی درست چارچوب‌بندی شود، این کریدور می‌تواند بخشی از یک دستورکار بزرگ‌ترِ اتصال باشد و قفقاز جنوبی را از طریق «مسیر میانی» (Middle Corridor) به شبکه تجارت جهانی پیوند دهد».

مشکلات در اجرا

جاشوا کوسرا، تحلیلگر ارشد در گروه بحران بین‌المللی، هم تلاش‌های دولت ترامپ در قفقاز جنوبی را با دیگر کوشش‌های دیپلماتیک او مرتبط دانست و گفت: «واضح است که دولت ترامپ به‌دنبال یک پیروزی آسان در حوزه دیپلماتیک است، به‌خصوص پس از اینکه پرونده‌های اوکراین و غزه کندتر از انتظار پیش رفته‌اند». او با این حال تأکید کرد که ابهامات زیادی درباره چگونگی اجرای توافق، به‌ویژه درباره مسیری که موضوع مناقشه است، وجود دارد. به گفته کوسرا: «محور تحول‌آفرین، توافق حمل‌ونقلی TRIPP است و جزئیات مهمی هست که هنوز نمی‌دانیم». به‌طور کلی آذربایجان خواستار مسیری است که میان سرزمین اصلی و نخجوان بدون مداخله ارمنستان امکان‌پذیر باشد؛ در حالی که ارمنستان گفته خودِ آن کشور نیز خواهان مسیری از طریق نخجوان است که سریع‌ترین راه ارتباط شمال و جنوب ارمنستان خواهد بود.

تیگران گریگوریان، مدیر مرکز منطقه‌ای دموکراسی و امنیت در ارمنستان، موفقیت ترامپ در گردهم‌آوردن نیکول پاشینیانو الهام علی‌اف در کاخ سفید را «پیروزی سریعی در سیاست خارجی» ارزیابی کرد، اما تأکید کرد که جزئیات پیشنهادی که آمریکا حامی آن است «حیاتی» خواهد بود، زیرا خواسته‌های دو طرف متفاوت است. او به نیوزویک گفت: «آذربایجان بر عبوری بدون مانع برای کالاها و مسافرانش به نخجوان اصرار دارد و عملاً خواستار آن است که ارمنستان هیچ کنترلی بر مسیر نداشته باشد. ارمنستان در عین حال می‌گوید که اگر مسیر برقرار شود باید تحت تمامیت ارضی، حاکمیت و صلاحیت آن عمل کند و بر اصل تَبادُلِ حقوق (reciprocity) تأکید دارد». به عبارت دیگر، اگر قواعد ساده‌شده‌ای برای گذر آذربایجان از خاک ارمنستان اعمال شود، ارمنستان می‌خواهد همان قواعد برای استفاده آن از راه‌آهن در بخش نخجوان به‌منظور دستیابی به مناطق شمالی‌اش نیز برقرار باشد.

منافع رقبا و همسایگان

تأثیر نهایی این توافق احتمالی، هر شکلی که به خود بگیرد، فراتر از مرزهای دو کشور خواهد رفت و تبعاتی برای سه بازیگر منطقه‌ای هم‌مرز  با قفقاز جنوبی – روسیه، ایران و ترکیه – در پی خواهد داشت. ممدوف گفت: «هر یک از این قدرت‌ها قفقاز جنوبی را بخشی از حاشیه استراتژیک خود می‌دانند؛ بنابراین هر گونه مداخله آمریکا – به‌ویژه در قالب یک ابتکار پرسرصدا مانند طرح ترامپ – با توجه و احتمالاً مخالفت روبه‌رو خواهد شد».

ارمنستان و آذربایجان که در گره‌گاه جغرافیایی آسیا و اروپا قرار دارند، در طول تاریخ بخش‌هایی از امپراتوری‌های ایران، عثمانی و روس را تجربه کرده‌اند و در سال ۱۹۹۱ پس از فروپاشی شوروی استقلال یافتند. همین استقلال به جنگ اوّل بر سر قره‌باغ کوهستانی انجامید؛ منطقه‌ای که ارمنیان منطقه جمهوری آرتساخ را اعلام کردند، که از نظر بین‌المللی بخشی از آذربایجان شناخته می‌شود.

از آن زمان دو طرف یکدیگر را به پاکسازی قومی متهم کرده‌اند و ارمنستان همچنان خواستار به‌رسمیت‌شناسی نسل‌کشی ارامنه در زمان امپراتوری عثمانی است؛ ادعایی که بسیاری از کشورها آن را نسل‌کشی می‌دانند. در همین حال آذربایجان در سه دهه گذشته روابط نزدیک‌تری با ترکیه برقرار کرده و پهپادهای ترکیه نقش مهمی در ضربه‌زدن به توان نظامی ارمنستان در جنگ ۲۰۲۰ و تحولات بعدی ایفا کردند؛ رویدادهایی که نهایتاً به فروپاشی جمهوری آرتساخ در ۲۰۲۳ انجامید و موجب شد ارمنستان عضویتش در پیمان امنیت جمعی روسیه (CSTO) را معلق کند.

همچنین روسیه و ایران از پروژه پیشنهادی کریدور بین‌المللی شمال-جنوب که هدف آن ایجاد مسیر ریلی مصون از تحریم میان هند تا روسیه است، منافع خود را دنبال می‌کنند. برخی گزارش‌ها حاکی است «کریدور ترامپ» ممکن است نزدیک مرز ایران و ارمنستان ایجاد شود و در نتیجه این مسیر بتواند بر طرح شمال–جنوب تأثیر بگذارد.

کوسرا تاکید کرد که «روسیه و ایران به‌ویژه نسبت به هر نوع حضور آمریکایی در مسائل امنیتی منطقه محتاط‌اند و عبور مسیر موردبحث درست مجاور مرز ایران، حساسیت حضور آمریکا را افزایش می‌دهد.» از سوی دیگر، او اشاره کرد که «ترکیه علاقه‌مند است ارتباطات حمل‌ونقلی به شرق را از طریق ارمنستان و آذربایجان تقویت کند.»

برندگان و بازندگان احتمالی

تیگران گریگوریان معتقد است «ترکیه تنها بازیگر مهم منطقه است که احتمالاً از پیشنهاد آمریکا استقبال خواهد کرد» و به‌گفته او، ترکیه از حالا سرمایه‌گذاری‌هایی برای اتصال شهر شرقی کارس به نخجوان انجام داده است.  او افزود که ایران احتمالاً با هر اقدامی که این ارتباط را به‌نحوی تهدید کند، مخالفت خواهد کرد: «از آنجا که مسیر در امتداد مرز ایران و ارمنستان قرار می‌گیرد، تهران تضعیف هرگونه کنترل ارمنستان بر آن را تهدیدی مستقیم برای مرز شمالی خود و همچنین برای کریدور حمل‌ونقل شمال-جنوب می‌داند که ایران را از طریق ارمنستان به اروپا متصل می‌کند».

وابط رو به رشد آذربایجان و اسرائیل نیز برای تهران نگران‌کننده است و این امر تهران را به گسترش تعاملات با باکو واداشته است. و در مورد روسیه، گریگوریان گفت این موضوع برای مسکو «بسیار حساس» است چون جایگاه روسیه در منطقه تضعیف شده و هر موفقیتی که آمریکا در این زمینه کسب کند، به منزله ضربه‌ای به نفوذ روسیه خواهد بود.

وارتانیان نیز در این زمینه گفت: «روسیه قطعاً بازنده این ماجراست؛ زیرا امید داشت که کنترل این مسیر دستِ او باقی بماند. حرکت آمریکا برای میانجی‌گری نفوذ روسیه در قفقاز جنوبی را کاهش دهد، فرایندی که از پیش و پس از فروپاشی قره‌باغ تشدید شده است». او نتیجه گرفت: «خب؛ این بهایی است که روسیه باید بپردازد».

منبع: اکوایران