بازار؛ گروه بین الملل: ایران دارای پیوندهای تاریخی و اقتصادی نزدیک با آسیای مرکزی است که پایه و اساسی قوی برای ایجاد روابط فی مابین فراهم کرده است. از زمانهای گذشته، امپراتوری‌های ایرانی به سراسر منطقه آسیای مرکزی آمده و میراث فرهنگی و زبانی از خود بر جای گذاشته اند که در تاجیکستان و در شهرهای سمرقند و بخارای ازبکستان قوی‌ترین آنها باقی مانده است. بخارا در ازبکستان کنونی به عنوان مرکز تاریخی فرهنگ و ادبیات فارسی دیده می شود و فارسی، زبان ادبیات، علم و یک دیپلماسی در آسیای مرکزی است.
افزون بر این، دیپلمات های هر دو منطقه بر مشابهت های فرهنگی آنها به عنوان زمینه مشترک برای تقویت همکاری ها تأکید کرده اند؛ در حالی که البته تلاش های ایران برای حفظ روابط با آسیای مرکزی اغلب از سوی برخی کشورهای این منطقه که ایران را به تلاش برای نفوذ بیش از حد به منطقه خود متهم می‌کنند، خوب درک نشده است.
زمینه های همکاری؛ نقش سازمان های منطقه ای و اولویت ها
ویژگی محصور در خشکی کشورهای آسیای مرکزی و نیاز آنها به دسترسی به آبهای گرم و آزاد، اجرای پروژه های ارتباطی مانند ساخت کریدورها و مسیرهای ترانزیتی، خطوط لوله و شبکه های برق را برای ایران آسان تر کرده تا زیرساخت های خود را با آسیای مرکزی پیوند دهد؛ در حالی که این پروژه های ارتباطی به جمهوری اسلامی کمک می کند تا کنترل قوی بر منابع انرژی آسیای مرکزی داشته باشد.
همچنین، ایران دروازه ورود به بازارهای بین المللی برای کشورهای آسیای مرکزی است. از طرفی، با توجه به اینکه نقش یک سازمان منطقه ای سهم بسزایی در روابط آنها دارد، سازمان همکاری اقتصادی (اکو) که یک گروه منطقه ای بزرگ و یک سازمان منطقه ای بین دولتی شامل پاکستان، ایران، ترکیه، افغانستان، آذربایجان، ترکمنستان، ازبکستان، تاجیکستان، قرقیزستان و قزاقستان است، که می تواند موثر واقع شود.
این سازمان پتانسیل افزایش همکاری در آزادسازی تجارت، انرژی، مسائل مهاجرت و سایر مسائل امنیتی «نرم» را نیز دارد. افزون بر اکو، سازمان همکاری دریای خزر نیز میان کشورهای ترکمنستان، روسیه، جمهوری آذربایجان، قزاقستان و ایران تشکیل شده که یک طرح چندجانبه بین دولتی است که اعضا در خصوص وضعیت حقوقی خزر، حفاظت از محیط زیست، حفاظت و بهره برداری از منابع زیستی، کشتیرانی و بنادر و تحقیقات دریایی موافقت کرده اند.
در سال ۱۹۹۳ نیز کشورهای ساحلی با ایجاد یک مرکز مشترک تحقیقاتی دریای خزر به توافق رسیدند و در همین راستا، چندین توافق در مورد حفاظت از محیط زیست، منابع بیولوژیکی و ناوبری حاصل شد.
روابط فرهنگی؛ پیوندی که ایران و منطقه را به هم پیوند می دهد
با فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی در سال ۱۹۹۱، ایران به آغاز روابط فرهنگی با کشورهای آسیای مرکزی برای پیشبرد فرصت های خود پرداخت. اولین تفاهم نامه در زمینه گسترش روابط فرهنگی بین ترکمنستان و ایران در سال ۱۹۹۳ به امضا رسید که نخستین وابسته فرهنگی ایران در عشق آباد در سال ۱۹۹۴ مشاهده شد. سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی نیز مرکز فرهنگی خود را در سال ۱۹۹۹ افتتاح کرد و در صدد گسترش فعالیت‌های خود به منظور ارائه کلاس‌های زبان فارسی با ثبت نام حدود ۱۰۰۰ دانش‌آموز از سال ۱۳۸۱، راه‌اندازی کتابخانه در فرهنگسرا و میزبانی سالانه نمایشگاه کتاب، فیلم و هنر ایرانی برآمد.
در همین راستا، این سازمان نقش مهمی در گسترش روابط فرهنگی بین دو کشور داشته است، به طوری که نوروز در آسیای مرکزی جشن گرفته می شود و جشن نوروز به عنوان راهی برای توسعه همکاری ها در نظر گرفته می شود. در فوریه ۲۰۱۰، ایران اولین جشن بین المللی نوروز را برگزار کرد که با حضور روسای جمهور تاجیکستان، افغانستان و ایران برگزار شد.
از طرفی، فعالیت های فرهنگی ایران در قزاقستان از لحاظ تاریخی کم بوده است. اولین تفاهم نامه های همکاری فرهنگی ایران با قزاقستان در سال ۱۹۹۶ به امضا رسید و از آن زمان به بعد کمیته بین المللی سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی، میزبان هفته های فرهنگی سالانه با نمایش فیلم ها، هنر و تحقیقات علمی ایرانی بوده است.
بازدید رئیس این سازمان در آوریل ۲۰۰۵ و اوت ۲۰۰۶ از قزاقستان، به عنوان بخشی از یک گردش منطقه ای گسترده تر با هدف تقویت فعالیت های فرهنگی ایران در آسیای مرکزی در نظر گرفته شد.
حال، در ادامه به روابط ایران با کشورهای این منطقه به صورت مختصر می پردازیم.
قرقیزستان و ایران
روابط دو کشور بیشتر از لحاظ فرهنگی و اقتصادی حائز اهمیت است. از نظر ابتکارات مشترک، در فوریه ۲۰۰۸، سلطان رایف وزیر فرهنگ قرقیزستان با همتای ایرانی خود در تهران برای گسترش همکاری‌های آموزشی و فرهنگی و امضای پروتکلی که به محققان قرقیزستان اجازه دسترسی به آرشیوهای ایران و اشتراک‌گذاری متقابل اطلاعات آرشیوی را می‌دهد، ملاقات کرد و توافقاتی میان طرفین صورت گرفت.
از سوی دیگر، قرقیزستان مشتاق ترانزیت کالا از طریق بنادر جنوبی ایران است. با توجه به بسته بودن مرز چین و قرقیزستان، ترانزیت کالا از طریق بنادر جنوبی ایران به مرز سرخس_قرقیزستان در شمال شرق استان خراسان رضوی از اهمیت قابل توجهی برخوردار است. افزون بر این، با توجه به برگزاری جلسات متعدد، طرفین توافق کرده اند که قوانین ویزا را به منظور ارتقای صنعت گردشگری و سفرهای راحت تسهیل نمایند.
ازبکستان و ایران
روابط بین این دو کشور یکی از پیچیده ترین و دشوارترین روابط ها در آسیای مرکزی است؛ زیرا در روابط با ایران، قدرت بالای مداخله گری تاجیکستان و روابط نزدیک ازبکستان با ایالات متحده مطرح بوده است. ازبکستان روابط گرمی با آمریکا دارد و ایران همواره محل تضاد در نزد آمریکا بوده است.
با این حال، تجارت غیرنفتی ایران با ازبکستان در سالهای اخیر در حال توسعه و رشد مثبت است. ایران در سال ۲۰۱۹، ۱۰۳ هزار و ۲۳ تن کالای غیرنفتی به ارزش ۲۲.۲۷ میلیون دلار با این کشور داد و ستد کرد و همین موضوع موجب شد تا ازبکستان به عنوان بیست و یکمین شریک تجاری بزرگ ایران در نظر گرفته شود در حالی که البته در همان سال کمال خرازی فرستاده ویژه ایران برای گفتگوهای دوجانبه از پایتخت ازبکستان بازدید کرد و در مورد ساخت خط آهن بین شهرهای مزار شریف و هرات افغانستان و همچنین سایر جنبه های پروژه چابهار بحث و گفتگوهایی صورت گرفت.
با توجه به اینکه ایران، اتصال از طریق ازبکستان را از نظر استراتژیک مهم ترین و کوتاه ترین مسیر ترانزیتی به چین و شرق آسیا می داند، توسعه روابط با این کشور آسیای مرکزی از اهمیت زیادی برخوردار است. این کشور توجه ویژه ای به مشارکت و نقش آفرینی در طرح های ترانزیتی و کریدورهای ارتباطی نظیر ابتکار «یک کمربند- یک جاده» ، کریدور شمال_جنوب و نیز پروژه ترانزیتی افغانستان_ ایران_ازبکستان از طریق بندر چابهار داشته است.
ترکمنستان و ایران
ترکمنستان در میان کشورهای آسیای مرکزی روابط آسانتری با ایران داشته و از آنجایی که دو کشور سیاست «انطباق» و «بی‌طرفی امنیتی» را اتخاذ کرده‌اند، این روابط بسیار گسترده و موفق بوده است. ایران از سیاست امنیتی «بی‌طرف» ترکمنستان و نگرش‌های مردد آن نسبت به کشورهای مستقل مشترک المنافع، علی‌رغم روابط طولانی‌مدت با روسیه، احساس آرامش می‌کند.
افزون بر این، پیوندهای عمیق فرهنگی میان دو کشور منجر به تعمیق روابط همه جانبه شده است. در همین راستا، با داشتن ظرفیت های فراوان اقتصادی و فرهنگی دو کشور توانسته اند از طریق دیپلماسی اقتصادی و هم افزایی در حوزه های مختلف در گسترش روابط تجاری در منطقه حرف اول را بزنند.
در همین راستا، در سالهای گذشته دهها پروژه صنعتی در ترکمنستان ساخته یا در حال ساخت با کمک ایران بوده است. ساخت یک خط لوله ۲۰۰ کیلومتری بین کورپیه در ترکمنستان و کردکوی در ایران یکی از پروژه ها میان دو کشور بوده که امکان صادرات گاز ترکمنستان به شبکه گاز ایران را فراهم کرده است. همچنین، خط راه‌آهن تاجان_ مشهد__سرخس و سد دوستی ۱۶۷ میلیون دلاری در جنوب این کشور در یک همکاری اقتصادی ساخته شده است.
قزاقستان و ایران
پس از فروپاشی شوروی، ایران علاقه و پایگاه جدیدی برای سرمایه گذاری خارجی پیدا کرد. قزاقستان در شرایط جغرافیایی که دسترسی به آبهای آزاد برای آن وجود ندارد، ایران را شریکی دید که توانست با آن رابطه برقرار کند و به نوبه خود راهی به بازار بین‌المللی فراهم نماید و دسترسی به بازارها از طریق ایران انجام شود.
ایران کشوری است که دارای موقعیت استراتژیکی در نقشه جهان است و یکی از مهم ترین کشورهای غرب آسیا محسوب می شود. علاوه بر این، ایران کنترل تنگه هرمز یعنی گلوگاه نفت در جهان را در اختیار دارد و خاورمیانه را به آسیای مرکزی و جنوبی متصل می کند؛ ضمن اینکه سرشار از نفت و گاز طبیعی است و پایگاه صنعتی قابل توجهی دارد. افزون بر این، ایران تنها کشوری است که امکانات ویژه ای برای انتقال انرژی از آسیای مرکزی به خلیج فارس و دریای عمان دارد.
به همین ترتیب، قزاقستان نیز موقعیت ژئواستراتژیک بسیار مهمی دارد و تنها کشور آسیای مرکزی است که با دو کشور بزرگ روسیه و چین دارای مرز مشترک بوده و با دریای خزر در مرزهای غربی ارتباط دارد. این کشور همچنین دارای منابع ارزشمند مس، روی، نقره، طلا، منگنز، سرب، نیکل، فسفات و اورانیوم و همچنین، قابلیت همکاری قومیتی و ثبات سیاسی و اقتصادی است.
قزاقستان رتبه اول ذخایر گاز در آسیای مرکزی را دارد که میدان نفتی کاشاگان، یکی از بزرگترین میدان های نفتی شناخته شده خارج از خاورمیانه و پنجمین میدان نفتی بزرگ جهان در نظر گرفته می شود. علاوه بر این، یکی از مهمترین زیرساخت‌های تجارت میان دو کشور راه آهن کتای است که استفاده از ظرفیت‌های این مسیر و فعال کردن آن کمک مهمی برای تجار دو کشور خواهد بود. به‌ویژه، به لحاظ تسهیل مبادلات و ایجاد جذابیت برای تجار و تولیدکنندگان، تبدیل منطقه ویژه اقتصادی سرخس به منطقه آزاد تجاری_اقتصادی می‌تواند تأثیرگذار باشد.
تاجیکستان و ایران
روابط تاجیکستان و ایران یک رابطه پر فراز و نشیب بوده است که برخی از مراحل آن در روابط گرم و برخی مراحل در سردی روابط قابل مشاهده بوده است. هر دو کشور به زبان‌های مشابهی صحبت می‌کنند و هر دو فرهنگ‌های یکسانی دارند تا جایی که این مسئله، به زمینه مشترکی برای همکاری های دوجانبه تبدیل شده است. در دوران جنگ داخلی تاجیکستان، روابط این دو کشور خصمانه بود، اما به تدریج، دو کشور، در زمینه‌های فرهنگی، سیاسی، صنعتی، گردشگری، همکاری‌ها و پروژه‌های مشترک و متقابل خود را افزایش دادند، در حالی که بیشتر فعالیت‌های فرهنگی در تاجیکستان انجام می‌شود.
از جمله این فعالیتها، برگزاری جشنواره موسیقی ماوراء النهر، انتشار مجموعه ادبیات معاصر تاجیکستان، تبادل گروه های موسیقی و نمایش، اعزام مرمتگران به اماکن تاریخی تاجیکستان، تأسیس دانشکده انفورماتیک، ارائه بورسیه های تحقیقاتی به دانشجویان تاجیکستان، ایجاد واحدهای تحقیقاتی در وزارت امور خارجه تاجیکستان و ….
البته، مهمترین همکاری‌های بین دو کشور، در حوزه انرژی و فنی_مهندسی در نظر گرفته می شود که در این زمینه در خصوص احداث نیروگاه برق‌آبی در تاجیکستان برنامه‌ریزی شده و استفاده حداکثری از پتانسیل شرکت‌های ایرانی در این زمینه مدنظر قرار گرفته است، در حالی که همکاری شرکت های ایرانی برای احداث نیروگاه برق‌آبی راغون در کشور تاجیکستان قابل ملاحظه است.
بر همین اساس، با همکاری ایران و ظرفیت موجود در تاجیکستان که در زمینه منابع انرژی آب در جهان در رتبه ششم قرار دارد، امکان تامین برق آسیای مرکزی و آسیای جنوبی وجود دارد.
چشم انداز روابط ایران با آسیای مرکزی
موقعیت جغرافیایی کشورهای آسیای مرکزی باعث شده تا این جمهوری ها به دنبال تعمیق زمینه‌های همکاری با ایران باشند، زیرا محصور در خشکی هستند و برای توسعه اقتصادی نیاز به دسترسی به آبهای آزاد و مسیرها دارند و ایران دروازه‌ای به سوی بازار بین المللی است. این کشورها در نتیجه ایران را به عنوان متحد طبیعی معرفی کرده اند.
تنها در زمانهای آتی می‌توان پیش‌بینی کرد که تغییرات به وجود آمده، در پویایی طرفین تا چه اندازه موثر خواهد بود و اینکه آیا در روابط با ایران، این کشورها همکاری‌های خود را تقویت کرده یا در تضاد با ایران قرار خواهند گرفت هستند، زیرا با تقویت حضور امریکا در این منطقه، این احتمال وجود دارد که مشکلاتی از سوی غرب در روابط ایران و کشورهای آسیای مرکزی ایجاد شود.
اما به طور کلی پیش بینی ها نشان می دهد که روندهایی که ایران با این کشورها در سال گذشته داشته، البته با توسعه عمق این روابط قابل مشاهده خواهد بود و نهایی شدن حضور جمهوری اسلامی در شانگهای، تاثیر بسزایی در توسعه همکاری ها در این منطقه خواهد داشت. البته این نکته نیز اهمیت دارد که هر گونه تغییر در روابط میان ایران و هرکدام از این جمهوری ها، تأثیری سرریز بر دیگر کشورهای منطقه با توجه به اتصالات آنها خواهد داشت.
