ترکیه و ایران مزیت‌های ژئوپلیتیک، دیپلماتیک و اقتصادی بزرگ‌تری دارند که باعث شده است تا این دو کشور قدرت بیشتری برای رقابت منطقه‌ای و جهان اسلام داشته باشند.
این رقابت در دنیایی که در آن رقبای خاورمیانه‌ای مانند عربستان و امارات با تمرکز بر اقتصاد، تجارت و قدرت نرم دارند، اهمیت بیشتری پیدا میکند. اما در این میان، مدیریت اقتصادی اردوغان با اخراج اخیر سه سیاستگذار بانک مرکزی، کاهش بیش از حد انتظار نرخ بهره که باعث سقوط لیر ترکیه، افزایش شدید قیمت‌ها و نرخ تورم سالانه در ماه گذشته شد، دچار مشکل شده است. نظرسنجی افکار عمومی ترکیه در ماه می به این نتیجه رسید که ۵۶.۹ درصد از پاسخ دهندگان به آقای اردوغان رای نخواهند داد و رئیس جمهور در دور دوم در برابر دو تن از رقبای خود، منصور یاواش، شهردار آنکارا و اکرم امام اوغلو، همتای استانبول خود شکست خواهد خورد.
منافع ترکیه و ایران در زمینه‌های انرژی و تجارت به‌ویژه به دلیل وابستگی ترکیه به نفت و گاز ایران و واردات کالاهای ترکیه از سوی ایران، همزمان است. دو کشور همچنین در مخالفت با تجزیه طلبان کرد که تمامیت ارضی ترکیه و ایران را تهدید میکند، همسو هستند. خرید نفت ایران از سوی ترکیه و واردات محصولات ترکیه از ایران از سال ۲۰۱۸ به دلیل تحریم‌های دوباره اعمال شده علیه ایران توسط دونالد ترامپ، رئیس جمهور پیشین آمریکا، به ویژه پس از آوریل ۲۰۱۹ که ایالات متحده معافیت داده شده به ترکیه و هفت واردکننده عمده نفت ایران را لغو کرد، محدود شده است. در سال ۲۰۱۹، سهم نفت خام و فرآورده‌های نفتی در واردات ترکیه از ایران ۶۳ درصد و مازاد تجاری سنتی ایران ۷۹ درصد کاهش یافت. همزمان، «فشار حداکثری» که واشنگتن بر تهران وارد کرد، ظرفیت ایران برای خرید کالاهای ترکیه را کاهش داد.
با این حال، هر دو کشور گام‌هایی برداشتند به این امید که اوضاع مراودات دوجانبه بهبود یابد. اگرچه ممکن است حداقل در کوتاه‌مدت آنها به سطح قبل از سال ۲۰۱۸ نرسند، اما ایران همچنان به احتمال زیاد تامین کننده انرژی ترکیه خواهد بود و کالاهای ترکیه به دلیل نزدیکی جغرافیایی و هزینه حمل و نقل پایین، همچنان سهم بزرگی از بازار ایران را در اختیار خواهند داشت. موضوعی که در حاشیه نشست سه جانبه اخیر تهران در دیدار مقامات دو کشور مورد تاکید قرار گرفت.
نیاز دو همسایه به یکدیگر
سیدابراهیم رئیسی رئیس جمهور در دیدار دوجانبه با رئیس جمهور ترکیه در تهران، درباره تمدید قرارداد انتقال گاز که ۲۵ سال قبل مطرح بود، گفت: امروز این موضوع مورد تاکید قرار گرفت تا این قرارداد تمدید شود و شکل وسیع تری به خود بگیرد. قرارداد صادرات گاز ایران به ترکیه، قراردادی ۲۵ ساله بود که از بهمن ۱۳۸۰ آغاز شده و تا سال ۱۴۰۴ (۲۰۲۵ میلادی) ادامه دارد و در این مدت ایران باید سالانه ۱۰ میلیارد متر مکعب گاز به ترکیه صادر کند. همچنین رئیسی اظهار داشت که سفر اردوغان به ایران نقطه عطفی در ارتقای سطح روابط دو کشور خواهد بود. این سطح از روابط تجاری با ترکیه با توجه به ظرفیت‌های بین دو کشور کافی نیست و می‌توان حجم تجارت سالانه ۳۰ میلیارد دلار را برنامه‌ریزی کرد.
آمارها نشان می‌دهد حجم تجارت دوجانبه بین دو کشور در سال‌های اخیر حدود ۱۰ میلیارد دلار بوده است. با این حال، در جزئیات اقتصاد دو کشور به راحتی می‌توان دریافت که سطح ۳۰ میلیارد دلاری حجم تجارت دوجانبه که از سوی روسای جمهور ترکیه و ایران تعیین شده است، در واقع هدف سختی نیست. زیرا هر دو کشور دارای اقتصاد مکمل هستند و فراتر از تجارت دوجانبه، روابط اقتصادی دوجانبه با افزایش سرمایه گذاری‌های مشترک عمیق‌تر خواهد شد.
ترکیه که از دهه ۱۹۸۰ یک سیاست صادرات محور و لیبرال را دنبال میکند، دارای اقتصاد ادغام شده در بازارهای جهانی در چندین بخش است. حجم قابل توجهی از سرمایه گذاری مستقیم خارجی به ویژه در ۱۵ سال گذشته به کشور جذب شده است. علاوه بر این، اقتصاد ترکیه ارتباط قوی با سیستم مالی جهان دارد و دارای بخش خصوصی پویا است که به لطف عضویت در سازمان تجارت جهانی (WTO)، اتحادیه گمرکی با اتحادیه اروپا (EU) ، پیشرفت زیادی در همگام شدن با رقابت سخت در بازارهای داخلی و بین المللی به موقع داشته است. قراردادهای تجاری (FTA) با بسیاری از کشورها در سراسر جهان منعقد شده است. با این حال، آنکارا بخش عمده‌ای از مواد اولیه و نیمه فرآورده‌های مورد استفاده در تولید را وارد میکند، بنابراین ترکیه از نظر تامین انرژی و مواد خام به منابع مطمئن نیاز دارد.
در مورد ایران، مشاهده می‌کنیم که تلاش‌هایی را برای ادغام در اقتصاد جهانی بویژه در دولت رییسی انجام داده است. بنابراین، ایران به سرمایه‌گذاران خارجی که بتوانند فناوری‌های جدید را به کشور بیاورند، شرکای مالی قابل اعتمادی که بتوانند ادغام اقتصادی در نظام مالی جهان را امکان‌پذیر کنند و کارآفرینان پویا برای کمک به ایجاد یک دوره انتقالی روان نیاز دارد. این نیازها و فرصت‌ها، نوید همگرایی اقتصادی و تجاری بزرگ را می‌دهد. با در نظر گرفتن این واقعیت که ترکیه و ایران خود یک بازار بزرگ با جمعیت ۱۶۰ میلیونی هستند.
همانطور که اشاره شد یکی از موارد مهم در دیدار ابراهیم رئیسی و اردوغان مطرح شد تمدید قرارداد واردات گاز ایران از سوی ترکیه است که تقریبا ۱۶ درصد از گاز وارداتی این کشور را تشکیل می دهد. گاز ایران از دو جهت برای آنکارا حیاتی است، نخست اینکه آنکارا به دنبال کاهش سهم گاز صادراتی روسیه است از همین روی به دنبال تنوع بخشی به منابع آن است و دوم اینکه گاز ایران کمک زیادی برای تبدیل شدن ترکیه به رویای هاب انرژی منطقه خواهد داشت.
در مقابل ایران از قرارداد ۲۵ ساله گازی با ترکیه در چارچوب قراردادهای بلندمدت مشابه استفاده میکند که با کشورهای دیگر مانند چین، روسیه، ترکمنستان و ونزوئلا منعقد کرده است. تهران از تجریه تحریم‌های اخیر ایالات متحده علیه خود به خوبی دریافت که به دلیل عدم درهم‌تنیدگی با اقتصادهای دیگر به سهولت تحریم می‌شود، از همین روی تصمیم گرفته است که با ارتباط اقتصادی با کشورهای همسو و همسایه و تعمیق روابط تجاری، در مواضع سیاسی آنها نیز تاثیرگذار باشد.
اقتصاد قربانی رقابت‌های سیاسی
در حالی که آینده روابط ترکیه و ایران در حوزه اقتصادی روشن‌تر به نظر می‌رسد، نمی‌توان چنین چیزی را برای عرصه استراتژیک پیش‌بینی کرد، البته تهران و آنکارا هر دو درگیر رقابت با ریاض در خاورمیانه هستند. عربستان سعودی از زمان انقلاب اسلامی ۱۹۷۹ ایران را رقیب خود می‌دانست. اخیراً، ترکیه نیز با سیاست نئو عثمانی خود که ترکیه را به عنوان رهبر کشورهای سنی معرفی میکند، تلاش عربستان سعودی برای برتری در جهان عرب را به چالش کشیده است. این موضوع در دوران تحریم قطر به رهبری عربستان سعودی، که آنکارا از دوحه با حمل تجهیزات و نیروها برای خنثی کردن تهدید ریاض و متحدانش حمایت کرد، به اوج رسید.
با این حال، در زیر سطح این منافع استراتژیک همگرا، تعدادی از مشکلات نهفته است که اکنون به سطح می‌آیند. نخست، اینکه ترکیه همچنان عضو ناتو و در نتیجه متحد ایالات متحده، دشمن اصلی ایران است. اگرچه اخیراً در مورد چندین موضوع از جمله خرید سامانه‌های دفاع هوایی از روسیه و اقدام تهاجمی در سوریه علی‌رغم ملاحظات آمریکا، موضعی سرکشی نسبت به آمریکا اتخاذ کرده است، اما تهران نمی‌تواند مطمئن باشد که ترکیه این مواضع را دائمی اتخاذ کرده باشد.
همچنین در چند سال گذشته، سیاست‌های ترکیه در سوریه که با دولت بشار اسد مخالفت میکند، برخلاف سیاست ایران به عنوان حامی اصلی اسد است. در چند ماه گذشته، ترکیه نیز اقدامات آشتی‌جویانه‌ای با اسرائیل و عربستان سعودی انجام داده که باید ایران را نگران کند. اما مهم‌تر از همه، سیاست های ترکیه در قبال قفقاز و آسیای مرکزی است که بر پیش‌فرض «ترک‌گرایی» استوار است که برای ترک‌های آن مناطق جذابیت بسیاری دارد. روسیه و ایران این مناطق را که بخشی از امپراتوری روسیه یا ایران بوده‌اند، به عنوان بخشی از حوزه نفوذ خود می‌دانند، بنابراین تحت تأثیر این موضوع قرار گرفته‌اند.
تضادها در رویکردهای ترکیه و ایران در قفقاز در جریان درگیری آذربایجان-ارمنستان در سپتامبر تا نوامبر ۲۰۲۰ به شدت آشکار شد. ترکیه تا آخر از آذربایجان حمایت و به آن تسلیحات داد که عامل مهمی در پیروزی آذربایجان بود. پیروزی آذربایجان، که به آن کنترل بیشتری بر سرزمین‌های تحت کنترل ارمنستان داد، باکو و آنکارا را به عنوان مجرای جایگزین شرق به غرب برای تجارت انرژی و سایر کالاها با اروپا قرار داده است که مسیرهای جنوبی تحت تسلط روسیه یا ایران را دور می‌زند.تهران به ویژه نگران است که ترکیه از هویت قومی خود که با بسیاری از کشورهای آسیای مرکزی و قفقاز مشترک است برای گسترش نفوذ خود سوء استفاده میکند.
بنابراین، عناصر همکاری و واگرایی در روابط ترکیه و ایران به شدت درهم تنیده شده‌اند. رهبران هر دو کشور باید تعادل پیچیده بین این دو را با دقت مدیریت کنند تا از تشدید تنش‌ها جلوگیری شود. هر گونه برهم زدن توازن بین این دو قطب اصلی قدرت در خاورمیانه، می‌تواند به بی‌ثباتی در منطقه ناآرام بیافزاید.
