الوقت- خطوط راه‌آهن با قابلیت حمل و نقل بسیار قوی و هزینه‌های هنگفت ساخت و ساز، نه تنها تأثیرات سریع و قابل توجهی بر ژئواکونومیک و ژئوپلیتیک کشورها دارد، بلکه الگوی تجاری خود را به حوزه‌های سیاست و دیپلماسی بین‌المللی نیز گسترش می‌دهد و کشورهایی که از ظرفیتهای زیادی در این تجارت پرسود برخوردار باشند، در تحولات جهانی جایگاه بالاتری را به خود اختصاص خواهند داد.
ایران همواره اهمیت زیادی برای توسعه روابط تجاری خود با کشورهای همسایه از طریق مسیرهای ترانزیتی قائل بوده است و از قدیم الایام پل ارتباطی مهم برای مسیرهای تجاری جاده ابریشم تا اروپا بوده است. بنابراین، در سالهای اخیر سعی کرده تا نقش و جایگاه سابق خود را در کریدورهای ریلی بازیابد وبه همین خاطر توسعه شبکه‌های ریلی با کشورهای افغانستان و آسیای مرکزی را در کانون توجه خود قرار داده است.
درحالی که جمهوری اسلامی هنوز دولت موقت طالبان را به رسمیت نشناخته است و روابط دیپلماتیک چندانی بین دو طرف وجود ندارد و اختلاف بر سر حقابه هیرمند هم تنش بین ایران و افغانستان را تشدید کرده است، اما با این حال دولت سیزدهم سعی دارد در عرصه اقتصادی و تجاری سطح همکاری را با کابل افزایش دهد.
در این رابطه، حسن کاظمی قمی، سرپرت سفارت ایران در کابل روز چهارشنبه با بخت الرحمان شرافت، رئیس اداره خط آهن افغانستان دیدار و گفتگو کرد. در این دیدار گسترش همکاری‌های ریلی مورد مذاکره قرار گرفت و قمی از شرافت برای سفر به ایران به منظور بررسی زمینه‌های همکاری فیمابین دعوت کرد.
مذاکرات ریلی کاظمی قمی با طرف افغان در شرایطی صورت گرفته است که اخیرا مسیر ریلی ایران و افغانستان که تا روزنک هرات امتداد دارد، با حضور مدیرعامل سازمان راه آهن افغانستان، استاندار خراسان رضوی و تعدادی از مقامات ایرانی افتتاح شد تا راه برای توسعه همکاری‌های تجاری هموار شود.
ذبیح الله مجاهد، سخنگوی طالبان در آن برهه از استقبال امارت اسلامی طالبان از توسعه ارتباطات ریلی با جمهوری اسلامی خبر داد و در توئیتی نوشت:«آغاز خط آهن بین ایران و افغانستان و انتقال کالا از ترکیه به افغانستان از طریق روزنک هرات، راه بزرگ تجاری را بین افغانستان و اروپا باز کرد. پس از این انتقال کالاهای تجاری افغانستان نیز از همین راه منتقل خواهد شد و نیز طرح انتقال مسافرین از طریق همین خط آهن همچنان در دستورکار است».
احداث راه‌آهن خواف-هرات از چند دهه پیش برای افزایش مبادلات تجاری و سهولت در انتقال کالاها بین دو کشور مطرح بود اما برخی مسائل مانع از شروع احداث این مسیر ریلی شد اما با مصوبه‌ای که دولت ایران در سال 1382 تصویب کرد، مراحل اولیه احداث این مسیر شروع شد ولی به دلیل مشکلات فنی و مالی تا سالها این راه‌آهن پیشرفت چندانی نداشت. با این حال از آذرماه 1399 توسعه این خط ریلی سرعت گرفت و بخشهای اول و دوم آن تکمیل شد و در حال حاضر نیز قطعه سوم آن افتتاح شده است و تنها یک گام تا تکمیل آن باقی مانده است.
این مسیر ریلی در مجموع ۲۲۵ کیلومتر طول دارد که عملیات اجرایی آن در چهار قطعه طراحی شده بود، که قطعات اول و دوم آن در خاک ایران و بخشهای سوم و چهارم آن نیز در خاک افغانستان قرار دارد. حدود 140 کیلومتر از این خطوط ریلی در خاک ایران و 85 کیلومتر در افغانستان قرار دارد و هزینه ساخت سه قطعه آن توسط مهندسان ایرانی با هزینه تقریبی 2000 میلیارد تومان ساخته شده است و تکمیل قطعه چهارم نیز به طرف افغانی محول شده است. این خط ریلی شامل 9 ایستگاه است که 5 ایستگاه در داخل ایران و 4 ایستگاه آن در خاک افغانستان واقع شده است. کار ساخت بخشهای چهارگانه آن باید به طور مشترک اجرا می‌شد، اما افغانستان به دلیل مشکلاتی که در تأمین سرمایه قطعه چهارم داشت، تاکنون پیشرفت قابل توجهی در مرحله ساخت این قطعه انجام نشده است.
بنابراین، اگر دولت موقت طالبان بتواند قطعه چهارم را احداث کند، تجارت بین دو کشور سریعتر از قبل انجام خواهد شد و هزینه‌های آن نیز کاهش می‌یابد و میتوان سالانه 6 میلیون تن کالا و یک میلیون مسافر را جابجا کرد.
مزیت تجاری خطوط ریلی برای افغانستان
هرچند جامعه بین‌المللی به لحاظ سیاسی دولت موقت طالبان را به رسمیت نشناخته، اما کابل امیدوار است که بتواند با نقش آفرینی در کریدورهای ارتباطی بویژه ریلی تجارت خارجی خود را گسترش داده و از مزایای ترانزیت منطقه‌ای کالا برخوردار شود.
در صورت تکمیل خط آهن خواف-هرات قطارهای افغانی به شبکه ریلی ایران دسترسی پیدا می‌کنند و کالاهای ساخت افغانستان بجای کامیون از طریق خطوط راه آهن با هزینه کمتر و امنیت بیشتر به بازارهای جهانی ارسال می‌شوند. علاوه‌بر این، افغانستان به بنادر خلیج فارس، دریای عمان، دریای خزر و اقیانوس هند هم متصل خواهند شد که می‌تواند به رونق اقتصادی در این کشور منجر شود.
راه‌آهن خواف-هرات نه تنها تجارت افغانستان با ایران را تقویت می‌کند، بلکه به توسعه تجارت کابل با سایر کشورهای منطقه هم کمک خواهد کرد.
هرات شهری با 550000 نفر جمعیت است و از دیرباز یک قطب استراتژیک جاده ابریشم بوده است و مسئولیت بخش عمده تجارت افغانستان با ایران را برعهده دارد و یکی از ثروتمندترین شهرهای افغانستان است. تاکنون مبادلات زمینی بین ایران و افغانستان از طریق جاده‌ای انجام می‌شد ولی با افتتاح این خطوط ریلی، انحصار حمل کالا از مسیرهای جاده‌ای شکسته می‌شود، و همچنین امنیت مبادلات تجاری هم افزایش خواهد یافت.
براساس آمارها، درحال حاضر ۴۰ درصد حجم واردات کشور افغانستان از طریق پایانه مرزی دوغارونِ شهرستان تایباد صورت می‌گیرد، لذا فعالیت مسیر ریلی خواف-هرات شمار ۱۸۰ هزار دستگاه کامیونی را که سالانه از طریق دوغارون بین ایران و افغانستان کالا حمل می‌کنند به میزان ۵۰ درصد کاهش داده و نه تنها هزینه حمل و نقل بار را کمتر می‌کند، بلکه انتظار می‌رود حجم مبادلات اقتصادی بین ۲ کشور به میزان قابل توجهی افزایش یابد.
از سوی دیگر، بر اساس برنامه‌‌ریزی کلانی که در منطقه در دست اجراست، قرار است مسیرهای ریلی افغانستان در آینده به سایر خطوط ریلی در ایران، آسیای مرکزی و چین متصل شود و در این صورت اهمیت آن دو چندان خواهد شد. با گسترش این خط آهن در داخل افغانستان و اتصال آن به راه آهن آسیای مرکزی میتوان ارتباطات درون منطقه‌ای را تسهیل کرد. از اینرو، این شهر در صورت اتصال به کریدورهای آسیای مرکزی و چین، می‌تواند به یک مرکز منطقه‌ای برای بارگیری و تخلیه کالاهایی که به چین، آسیای مرکزی یا ایران می‌روند تبدیل شود.
همچنین خواف-هرات به کریدور شمال و جنوب ایران هم متصل خواهد شد و این مسیر استراتژیک برای افغانستان که از محصوریت جغرافیایی رنج می‌برد اهمیت ویژه‌ای دارد. اهمیت ژئوپلتیکی افغانستان موجب شده تا در دهه‌های اخیر این کشور به صحنه رقابت‌های سیاسی و ژئوپلتیکی بین قدرتهای منطقه‌ای و بین‌المللی تبدیل شود و اتصال این کشور به دریای عمان و خلیج فارس از طریق ایران، اهمیت و جایگاه این کشور را بیش از پیش ارتقا خواهد داد.
افغانستان همواره در رویای دسترسی به آبهای آزاد بوده است، لذا با راه‌اندازی کریدور شمال-جنوب، این فرصت برای افغانها فراهم می‌شود تا از مسیر بندر چابهار تجارت خود را توسعه دهند. زیرا، گسترش مبادلات ترانزیتی بین ایران و افغانستان تکمیل کننده مسیر هند تا آسیای مرکزی است و با توجه به اینکه افغانستان صدها کیلومتر مرز مشترک با ایران دارد و در بین کشورهای همسایه بیشترین کالاها را به ایران صادر می‌کند، با اجرای کریدور شمال- جنوب، این مبادلات بیش از پیش توسعه خواهد یافت.
منافع تجاری ایران
اگرچه ایران بخش اعظم هزینه ساخت خل آهن خواف-هرات را متقبل شده است اما عواید زیادی از این مسیر برای تهران حاصل خواهد شد. تهران مشتاق ایجاد مشاغل بیشتر و کاهش فقر در غرب افغانستان است تا از ورود مهاجران افغان به ایران کمتر شود و در این راستا، پروژه‌های ارتباطی مانند خط آهن خواف-هرات و چابهار-زاهدان-مشهد توسعه اقتصادی در استان‌های سیستان و بلوچستان، خراسان جنوبی، خراسان رضوی و کرمان را بهبود می‌بخشد.
به گفته مقامات سابق جمهوری اسلامی، «با راه‌اندازی خط ریلی خواف به هرات زنجیره حمل و نقل کالا و نقطه اتصال کریدور شمال به جنوب کامل می‌شود و امکان اتصال و ترانزیت کالا از افغانستان از طریق حمل نقل ریلی تا آبهای آزاد و با تکمیل خط ریلی چابهار به زاهدان و مشهد تا دریای عمان فراهم می‌شود. همچنین، با بهره‌برداری از راه آهن خواف – هرات با کاهش هزینه‌های حمل و نقل کالا، حجم ترانزیت را در مسیر ایران به افغانستان تا ۱.۵ برابر افزایش می‌دهد».
حجم تجارت سالانه ایران و افغانستان بیش از یک میلیارد دلار است که با تجهیز این ناوگان ریلی حجم مبادلات در آینده افزایش خواهد یافت و سبب شکوفایی اقتصادی در شهرهای واقع شده در این مسیر خواهد شد. مقامات ایرانی بر این باورند که در صورت بهره‌گیری مناسب از این خط ریلی، به ویژه در آینده‌ای نه‌چندان دور که سایر حلقه‌های اتصالی آن به شبکه بین‌المللی راه‌آهن از طریق ایران و افغانستان فراهم می‌شود، استان‌های مرزی در شرق تبدیل به کانون‌های فعال اقتصادی و پیوند دهنده روابط حسنه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی با شهرهای افغانستان خواهند شد. از اینرو، نیاز به توسعه زیرساختهای ریلی است تا هر چه بهتر از این فضای به وجود آمده برای تقویت روابط تجاری با جهان خارج استفاده کرد.
ایران همچنین به دنبال بهبود دسترسی به مواد خام مهم مانند معادن سنگ آهن در غرب افغانستان است که با تکمیل این خط آهن میتوان بسیاری از این معادن را برای فرآوری به ایران منتقل کرد و درآمدهای زیادی از این طریق برای دو کشور حاصل خواهد شد.
ایران سعی دارد به مرکز حمل و نقل منطقه‌ای تبدیل شود و به افغانستان و سایر کشورهای آسیایی محصور در خشکی اجازه دهد تا کالاها را به بنادر ایران حمل کنند که به رونق تجارت در ایران کمک خواهد کرد. این خط آهن در صورت توسعه در داخل افغانستان، نه تنها ایران را به کشورهای آسیای مرکزی و شبکه ریلی آنها متصل می‌کند، بلکه مسیر ایران را به سمت چین نیز هموار می‌کند.
پروژه راه‌آهن خواف-هرات بخشی از کریدور 2 میلیارد دلاری پنج کشور ایران، افغانستان، تاجیکستان، قرقیزستان و چین (FNRC) است. طول این خط آهن 2000 کیلومتر است و مسیر راه آهن از هرات به مرز افغانستان و تاجیکستان کشیده شده و پس از عبور از تاجیکستان از قرقیزستان می‌گذرد و از طریق راه‌آهن چین- قرقیزستان- ازبکستان به منطقه سین کیانگ چین می‌رسد.
همچنین، خط آهن خواف-هرات بخشی از جاده ابریشم جدید چین نیز محسوب می‌شود و در صورت تکمیل این حلقه مفقوده ریلی تعاملات بین شرق و غرب رونق خواهد گرفت و کشورهایی که در طول مسیر کریدور شرق به غرب با محوریت خواف-هرات قرار دارند علاوه بر دسترسی مناسبتر ریلی به دیگر کشورها، از منافع ترانزیت کالا هم بهره‌مند می‌شوند و ایران به عنوان حلقه اتصال شرق و غرب در این تجارت جهانی نقش موثری ایفا خواهد کرد.
همچنین شهر هرات می‌تواند به عنوان دروازه ورود ایران به سمت آسیای مرکزی و بالعکس ظاهر شود و راه آهن خواف- هرات می‌تواند به تنوع بخشی مسیرهای تجارت خارجی برای تجار ایرانی فعال در آسیای مرکزی کمک قابل توجهی کند.
راه آهن خواف – هرات یک پیروزی مهم برای ایران است و ساخت آن با وجود تحریم‌های آمریکا علیه اقتصاد ایران محقق شد. پیگیری مصمم تهران برای شبکه‌های ریلی فرامرزی به ایران کمک کرده تا در اقتصاد منطقه ادغام شده و تاثیر تحریم‌های آمریکا را تضعیف کند. ایران در تلاش برای کاهش تبعات تحریم‌های آمریکا همکاری‌های اقتصادی خود را با همسایگان افزایش داده و مسیرهای ریلی بیش از پیش در کانون توجه دولت سیزدهم قرار گرفته است و امضای دهها توافق‌نامه با کشورهای آسیای مرکزی، چین و روسیه در این راستا قابل ارزیابی است.
در حال حاضر ایران 6 خط آهن بین‌المللی با کشورهای ترکمنستان، ترکیه، آذربایجان، پاکستان و افغانستان دارد و پس از پروژه اتصال عراق و آذربایجان (آستارا) تعداد خطوط ریلی به 8 خط خواهد رسید و این مسیرهای ریلی به افزایش تجارت در منطقه هم کمک خواهد کرد و ایران به عنوان نقطه ثقل این تجارت بین‌المللی خواهد بود. بنابراین، افزایش حجم تجارت بین ایران و کشورهای منطقه، تحرکات آمریکا برای منزوی کردن ایران را نیز خنثی می‌کند و وزن و جایگاه تهران در جهان را ارتقا خواهد داد.
در مجموع میتوان گفت، ارتباطات حمل و نقل بخش مهمی از استراتژی ایران و افغانستان برای تقویت موقعیت بین‌المللی خود بوده پس از شروع بحران اوکراین بوده است. به همین منظور، اجرای آزمایشی پروژه خواف – هرات این فرصت را برای تهران و کابل فراهم می‌کند تا نشان دهند که علیرغم تلاشهای غرب، منزوی نیستند.
با تکمیل این پروژه، خط ریلی کابل و تهران به بخش کلیدی شبکه حمل و نقل منطقه‌ای تبدیل خواهد شد. با این وجود، برای تحقق این چشم‌انداز و بهره‌برداری از پتانسیل کامل راه‌آهن خواف-هرات، ایران و افغانستان باید بر چالش‌های جدی غلبه کنند و با تلاشهای سخت رقبا مبارزه کنند تا از قافله تجارت از مسیرهای ریلی که در دنیای امروزی نقش مهمی ایفا می‌کنند، عقب نمانند.
