نگاهی به فعالیت داعش در شبکه‌های اجتماعی

چکیده
در سال 2019، تلگرام اقدام گسترده‌ای را برای حذف کانال‌ها و حامیان داعش از این پلتفرم انجام داد. این اقدام تلگرام منجر به مهاجرت حامیان داعش به پلتفرم‌هایی چون «هوپ» (Hoop Messenger)، «راکت» (Rocket.Chat) و «تم تم» (TamTam) شد که در این میان، پیام رسان هوپ محبوبترین شبکه اجتماعی رمزگذاری شده بین حامیان داعش بود. اما در جریان این مهاجرت، از تلگرام به پلتفرم‌های کمتر شناخته شده، داعش شمار زیادی از حامیان خود را از دست داد.

در این گزارش، نگاهی خواهیم داشت به مهاجرت حامیان داعش در آسیای جنوبی به پیام رسان هوپ. تهیه کنندگان این گزارش، داده‌های شماری از کانال آسیای جنوبی محور را از سال 2019 تا زمان بسته شدن پیام رسان هوپ در اکتبر 2022 جمع آوری کردند. در جریان این تحقیق مشخص شد که داعش در کانال‌های مربوط به هر یک از کشورهای آسیای جنوبی، از روایات مخصوص به آن کشور استفاده می‌کند. برای مثال، در کانال‌های مربوط به افغانستان، از طالبان انتقاد و تصریح شده است که این گروه به اندازه کافی اسلامی نیست. در کانال‌های مربوط به پاکستان، از اتحاد دولت با چین انتقاد شده و در کانال‌های هندی نیز روی بحث بدرفتاری و خشونت علیه مسلمانان تمرکز شده است.

هر چند حامیان داعش در آسیای جنوبی، لینک‌های مربوط به هوپ را به گروه‌ها و کانال‌های موجود در سایر پلتفرم‌ها، مثل راکت و تم تم، ارسال کردند اما این شبکه‌ها نتوانستند اعضای زیادی را از منطقه آسیای جنوبی جذب خود کنند. به وجود آمدن این شکاف در جریان این تغییر پلتفرم، نشان دهنده این حقیقت است که گروه‌های اختصاصی بسیار اندکی در حوزه آسیای جنوبی در پلتفرم‌های راکت و تم تم وجود داشتند.
اما با توجه به اینکه جریان این تغییر پلتفرم همچنان ادامه دارد، احتمال زیادی وجود دارد که حامیان داعش در آسیای جنوبی همچنان به تلاش‌های خود برای مقابله با مشکلات ناشی از مهاجرت به شبکه‌های کمتر شناخته شده ادامه داده و در نهایت بتوانند در این شبکه‌ها نیز به اندازه تلگرام و توییتر جذب مخاطب کنند.

در این گزارش، یافته‌ها در دو بخش مورد ارزیابی قرار می‌گیرند: اول، بررسی کانال‌های حامی داعش در هر یک از این سه پلتفرم؛ و دوم، بررسی روایات مطرح شده در کانال‌های مختلف، با تمرکز روی حوزه آسیای جنوبی. این گزارش توسط «مرکز بین‌المللی مطالعات افراط‌گرایی» کینگ کالج لندن تهیه شده است.

فعالیت جهادیون در پلتفرم‌‌های جایگزین
پیام رسان «هوپ»
پیام رسان هوپ یک سرویس پیام رسان برخط است که در سال 2014 ایجاد شد. پس از محدود شدن فعالیت داعش در تلگرام در سال 2019، کاربران داعشی شروع به مهاجرت به پیام رسان هوپ کرده و آن را به عنوان یک سرویس جایگزین امن پیشنهاد دادند. این پیام رسان که در دوره اوج فعالیت خود حدود 3 میلیون کاربر داشت، در اکتبر 2022 تعطیل شد و در حال حاضر فعالیتی ندارد.
مخاطبین: ما در جریان تحقیقات خود، 82 کانال حامی داعش را در این پیام رسان شناسایی کردیم. از این میان، 30 کانال (28 کانال به زبان انگلیسی، یکی به زبان هندی و یکی به زبان اردو) به طور خاص برای مخاطبان آسیای جنوبی طراحی شده بودند. 28 مورد از این 30 کانال هم به طور خاص روی حامیان هندی تمرکز داشت. 6 کانال هم روی پاکستان، بنگلادش و افغانستان تمرکز داشتند.

از بین 82 کانال شناسایی شده، دست کم 40 کانال بعد از مارس 2020 ایجاد شده بودند. پیام رسان هوپ، متنوع‌ترین کانال‌ها را در بین سه پلتفرم بررسی شده در این گزارش داشت. هر چند تعداد حامیان هر کانال در طول زمان تغییر می‌کرد اما کانال‌های عربی زبان بیشترین تعداد دنبال کننده را داشتند، به نحوی که یکی از این کانال‌ها 1.802 دنبال کننده داشت. البته این تعداد دنبال کننده، به تعداد دنبال کنندگان کانال‌های تلگرامی که گاهی عدد آنها بالغ بر هزاران نفر می‌شد، نمی‌رسید.

زبان: انگلیسی و عربی جزو زبان‌های اصلی ارتباطی این کانال‌ها بودند. حدود 98 درصد از کانال‌های حامی داعش با محوریت هند، به زبان انگلیسی بودند و کانال‌های باقیمانده نیز تبلیغاتی به زبان هندی داشتند. مجلات و مطالب خاص در کانال‌های هند محورِ انگلیسی زبان نیز هر از گاهی به زبان‌های محلی مثل بنگالی، تامیل، مالایالام و اردو و پشتو (برای مخاطبین افغانستانی و پاکستانی) ترجمه می‌شدند. با این حال، این کانال‌های انگلیسی زبان، مطلبی را به زبان عربی یا سایر زبان‌های غیر رایج در هند منتشر نمی‌کردند.
فعالیت: کانال‌های انگلیسی و عربی، فعال‌ترین کانال‌ها در بین کانال‌های بررسی شده بودند. همچنین در بین کانال‌های انگلیسی زبان، کانال‌های هند محور فعال‌تر از بقیه بودند و روزانه بین 20 تا 40 پیام و گاهی تا 50 پیام منتشر می‌کردند. این در حالی است که در سایر کانال‌ها، تعداد پیام‌های روزانه نهایت به 5 مورد می‌رسید. لذا تعامل دنبال کنندگان در کانال‌های انگلیسی زبان بیشتر از کانال‌هایی بود که به زبان‌های دیگر منطقه فعالیت داشتند.
محتوا: سرمقاله‌ها و مطالب مجلات رسمی داعش، مثل «النبأ» (ترجمه انگلیسی) و «سوات الهند» بلافاصله توسط ادمین‌ها منتشر می‌شدند. ویدئوهای رسمی داعش هم فقط با ترجمه یا زیرنویس انگلیسی منتشر می‌شدند.

«راکت چت»
پیام رسان راکت چت که یک پلتفرم  منبع باز است، در حال حاضر حدود 12 میلیون کاربر در سرتاسر جهان دارد. محبوبیت این پیام رسان عمدتا به خاطر قابلیت آن در انجام چت‌های کاری و گروهی و همچنین به اشتراک گذاشتن فایل است.
در سال 2018، داعش استفاده از این پلتفرم  را برای میزبانی از کانال‌ها و سرورهای خود انتخاب کرد که پس از آن نیز سایر گروه‌ها مثل القاعده، همین روند را در پیش گرفتند. یکی از ویژگی‌های مفید این پیام رسان برای سازمان‌های تروریستی، قابلیت ترجمه خودکار پست‌ها به زبان‌های مختلف است. البته چالش‌هایی نیز در استفاده از این پلتفرم برای تروریست‌ها ایجاد شده است، به خصوص در رابطه با میزبانی از کانال‌ها در سرورهای خصوصی. اگر محتوایی روی سرور شرکت میزبانی شود ممکن است پاک شده یا اطلاعات آن در اختیار نهادهای امنیتی قرار گیرد. اما اگر مطلبی بر روی سرور شخصی خود کاربر میزبانی شود (که به لحاظ نظری امن‌تر است)، دسترسی به آن نیازمند دانش فنی است. این سرورها همچنین مستعد هک شدن هستند. اما به رغم همه این خطرات، حامیان داعش ترجیح می‌دهند سرورهای شخصی را ایجاد و میزبانی کنند که محبوب‌ترین آنها، سرور Tech Haven است.

اینجا نیز، مثل پیام رسان هوپ، کانال‌های عربی زبان طرفدار بیشتری در مقایسه با دیگر کانال‌ها داشتند. اما برخلاف هوپ، در این پیام رسان چند کانال انگلیسی زبان توانستند دنبال کننده‌های چند هزار نفری پیدا کنند. یک کانال انگلیسی زبان، 6.316 دنبال کننده داشت که این رقم تقریبا 25 برابر بیشتر از بزرگترین کانال انگلیسی زبان در هوپ بود. با این حال، بزرگترین کانال در پیام رسان راکت چت، یک کانال فرانسوی زبان با 6.408 عضو بود.

«تم تم»
تم تم یک پیام رسان فوری آنلاین است که توسط گروه روسی mail.ru مدیریت می‌شود و بیشترین سهم از اینترنت روس زبان را به خود اختصاص داده است. این اپلیکیشن عمدا مشابه تلگرام طراحی شده است. سال 2018، زمانی که روسیه در حال حمله به گروه‌های تلگرامی مختلف روسی بود، این پیام رسان را طراحی کرد تا بتواند جایگزینی برای تلگرام باشد. مدیران تم تم، نزدیک به دولت روسیه هستند و می‌توانند اطلاعات را در اختیار دولت روسیه بگذارند. به همین خاطر، کاربران داعشی، با ادعای اینکه همه اطلاعات این برنامه در دسترس مقام‌های روس قرار دارد، درباره استفاده از این پلتفرم به سایر حامیان داعش هشدار داده‌اند. تم تم در سیاست‌های خود، تبلیغ هر نوع محتوای افراطی را در این پلتفرم ممنوع اعلام کرده است.

محتوای تبلیغات داعش در کشورهای آسیای جنوبی
پاکستان
در کانال‌های پاکستان محور، اکثر گفت‌وگوها به زبان انگلیسی انجام شده و تعداد معدودی هم به زبان اردو ترجمه شده‌اند. بیشتر انتقادها از پاکستان، حول این موضوع‌ها بوده است: مشکلات داخلی، سیاست‌های خارجی، ملی‌گرایی و احساسات ضد اسلامی در پاکستان.
درباره مشکلات داخلی، به طور مکرر به مسئله فساد در پاکستان اشاره شده و غالبا از این کشور با عنوان «فسادستان» نام برده شده است. در این میان، «باجوا» ژنرال بازنشسته ارتش پاکستان، به خاطر خرید یک سری دارایی‌ها در خارج از کشور، آماج حملات قرار گرفته است. موضوع دیگر، بدرفتاری و آزار و اذیت زنان توسط مقام‌های ارشد پاکستانی و همچنین ناپدید شدن روشنفکران، از جمله در منطقه بلوچستان، است. حتی یکی از حامیان مدعی شده بود که ارتش پاکستان بدتر از ارتش هند است چون شهروندان خود را در بلوچستان بمباران کرده و به قتل رسانده است. ادعایی که تأیید نشده است. درباره این موضوع، هجمه سنگینی علیه پاکستان به راه افتاده بود. برخی روایت‌ها نیز اقدام‌های غیراسلامی مسلمانان پاکستان را مورد انتقاد قرار می‌دهند. برای مثال، عکس گرفتن یک بازیگر زن در کنار همسر خود در یک مسجد، آماج حملات و انتقادها قرار گرفت و حامیان داعش، آن را نوعی بی‌حرمتی به یک مکان مقدس دانستند.

در حوزه ملی‌گرایی نیز اعضای کانال‌ها غالبا هر کسی را که به هر دلیلی از پاکستان حمایت کند، مورد انتقاد قرار می‌دهند. به خصوص، اعضا این تفکر را که پاکستان به عنوان یک کشور اسلامی پایه گذاری شده است را مورد انتقاد قرار داده و عنوان می‌کنند که این کشور براساس نظام‌ها و قوانین بریتانیایی شکل گرفته است و لذا هرکس که حامی کشور باشد، ملی‌گرا است ـ ملی‌گرایی مفهومی که مورد قبول حامیان داعش نیست و آن را غیراسلامی می‌داند.

حامیان داعش همچنین پاکستان را به خاطر مواضع او در عرصه سیاست بین الملل مورد انتقاد قرار می‌دهند. یکی از بزرگترین مشکلات از نظر آنها، اتحاد پاکستان با چین است. طبق ادعای حامیان داعش، چینی‌ها در حال بهره‌برداری از منطقه بلوچستان و تاراج منابع مسلمانان هستند. آنها این مسئله را با عدم انتقاد پاکستان از سرکوب مسلمانان اویغور در چین مرتبط دانسته و ادعا می‌کنند که چشم پوشی اسلام آباد از این جنایات، به خاطر منافع اقتصادی است که از چین دریافت می‌کند. آنها همچنین کمک‌های نظامی دریافتی پاکستان از ایالات متحده طی چند دهه گذشته را که به خاطر جنگ با ترور انجام شده است مورد انتقاد قرار داده و تصریح می‌کنند که این اقدام، پاکستان را به «عامل آمریکا» بدل کرده است؛ اصطلاحی که معمولا برای مشروعیت‌زدایی از کشورهای مسلمان به کار می‌رود.

افغانستان
روایت‌های کانال‌های حامی داعش در حوزه افغانستان، عمدتا حول محور انتقاد از طالبان و القاعده می‌چرخد. حامیان داعش معمولا گروه خود را دارای تفاوت‌های اساسی با طالبان و القاعده معرفی کرده و جار و جنجال زیادی درباره نقص‌های این دو گروه به پا می‌کنند. موضوع‌هایی که داعشی‌ها روی آن دست می‌گذارند عبارتند از تأکید روی اجرای ناقص شریعت توسط طالبان و القاعده و در عین حال، اتخاذ رویکردهای پوپولیستی و همه‌پذیری؛ برای مثال، آنها به سیاست طالبان درباره برقراری رابطه و مذاکره با دولت‌های سکولار خرده می‌گیرند. حامیان داعش غالبا از طالبان با عنوان «طالبان 2» یاد می‌کنند چون معتقد هستند سیاست‌های این گروه با سیاست‌های طالبان اولیه در دوران ملا عمر متفاوت است. انتقادهای صورت گرفته علیه طالبان را می‌توان به طور کلی به دو دسته تقسیم کرد.

اول، انتقاد از رابطه منعطف طالبان با ایران: به اعتقاد حامیان داعش، چنین مناسباتی بر سیاست‌های فرقه‌ای جاری طالبان اثر گذاشته و موضع آن را در قبال شیعیان افغانستان نرم‌تر کرده است. چنین مواضعی، در تضاد با تکفیر ایران و جامعه شیعیان توسط داعش است؛ تفکری که محور جهان بینی افراطی این گروه را تشکیل داده و موضوع غالب گفتمان فرقه‌ای آن است.
دوم، انتقاد از سیاست خارجی طالبان: این انتقاد در درجه اول، ناشی از آن بوده است که رهبران طالبان به جای حمایت از یک خلافت پان‌اسلامی وسیع‌تر، از تشکیل «امارت اسلامی افغانستان» حمایت کرده‌اند که این سیاست‌ها نشان دهنده وابستگی طالبان به مرزهای ملی است و این موضوعی است که داعشی‌ها به شدت با آن مخالف هستند. سکوت طالبان در برابر سرکوب مسلمانان کشمیری و همچنین مسلمانان اویغور ساکن در استان سین کیانگ چین هم از دیگر موضوع‌های مورد توجه حامیان داعش بوده است.

نتیجه‌گیری
طبق ارزیابی‌های انجام شده درباره حساب‌های کاربری داعش در پیام‌ رسان‌های «هوپ»، «راکت چت» و «تم تم»، چند موضوع قابل توجه است. اول اینکه، کاملا واضح است که فعالیت‌های آنلاین همچنان بر روند عضوگیری و حملات میدانی اثرگذار هستند. دوم اینکه، چنانکه در طول یک دهه گذشته مشاهده کرده‌ایم، موجی از مهاجرت‌ها صورت گرفته است که شبکه‌های اجتماعی باز جزو اولین فضاهای انتخاب شده توسط گروه‌های تروریستی بوده‌اند. این گروه‌ها سپس به سمت تلگرام رفته و بعدها به اپلکیشن‌های کوچک‌تر (از جمله موارد مطرح شده در این گزارش) نقل مکان کردند. با هر موج مهاجرت، تعداد کاربران و دنبال کنندگان کاهش پیدا کرده است. سوم اینکه، این کاهش در تعداد کاربران، همزمان بوده است با یک سری رویدادهای میدانی، مثل کشته شدن شماری از مبلغان داعش در سوریه و عراق در اواسط دهه اول سال 2010 و سپس از دست رفتن کنترل سرزمینی داعش.

تغییر مکرر پلتفرم‌‌ها، دست اندرکاران کانال‌های رسمی داعش را بر آن داشت تا تاکتیک‌هایی را برای حفظ بقای خود در بستر شبکه‌های اجتماعی پیاده کنند. برای مثال، در تلگرام، چندین کانال رسمی داعش و کانال حامیان آن، وارد حالت خصوصی (privacy mode) شدند؛ ویژگی که براساس آن، ورود به کانال‌ها تنها با لینک دعوت امکان‌پذیر است. این نوع دعوت با ارسال پیام شخصی به اعضای کانال‌های خصوصی انجام می‌شود و به اعضا اجازه می‌دهد تا کاربران جدید را قبل از پذیرش در کانال، مورد گزینش قرار دهند. بدین ترتیب، این اطمینان حاصل می‌شود که این کانال‌ها به تلگرام گزارش نشده و متعاقبا حذف نخواهند شد. این وضعیت نشان می‌دهد که تلگرام همچنان یکی از محبوب‌ترین مقصدها برای کانال‌های رسمی داعش و حامیان آنها است تا بتوانند برنامه‌های خود را تبلیغ کنند. به علاوه، بسیاری از افراد نیز برای دسترسی آسان به پیام‌های تبلیغاتی داعش، وارد کانال‌های حامی داعش شده‌اند.

لذا، لازم است تا محققان، تأثیر کانال‌های حامی داعش را در اشاعه تبلیغات این گروه مورد مطالعه قرار دهند. به علاوه، کانال‌های خاص یک کشور یا منطقه نیز چشم انداز منحصر به فردی را درباره نحوه روایت‌گری داعش فراهم کرده و نشان می‌دهند که این گروه چگونه در تلاش است تا از تحولات اجتماعی ـ سیاسی و فرهنگی هر کشور یا منطقه به نفع خود بهره برداری کند.   / موسسه مطالعات راهبردی شرق