ایراس/ به قلم توحید ورستان، کارشناس انرژی
با نزدیک شدن به صدمین سالگرد جمهوری ترکیه در ۲۹ اکتبر ۲۰۲۳، دولت حزب عدالت و توسعه، چشم انداز بلندپروازانه ای را برای آینده این کشور ارائه کرده است. در طول مبارزات انتخاباتی، اردوغان پروژه‌هایی را که در راستای طرح « قرن ترکیه» آغاز شده بودند را به نمایش گذاشت. این چشم‌انداز جامع شامل ۱۷ اصل است که پایداری، علم، فناوری، صلح، ثبات و قدرت را در بر می‌گیرد و چشم‌اندازی آینده‌گرا را ایجاد و تحول فعالانه را هم در داخل و هم در سطح بین‌المللی تقویت می‌کند.
این چشم انداز توسط اردوغان در ۲۸ اکتبر ۲۰۲۲ طی یک سخنرانی در آنکارا ارائه شد. اردوغان در سخنرانی خود تمایل خود را برای آغاز قدرتمند قرن جدید جمهوری ترکیه با «قرن ترکیه» ابراز کرد. او گفت: «در شرایطی که جهان با چالش‌های حیاتی مواجه است، می‌خواهیم کشورمان را به یکی از ۱۰ کشور بزرگ جهان در همه عرصه‌های سیاسی، اقتصادی، فناوری، نظامی و دیپلماسی تبدیل کنیم»
اولویت‌های قرن ترکیه
اردوغان در اولین جلسه کابینه خود سه هدف اصلی را به عنوان گام‌های نخستین «قرن ترکیه» اعلام کرد که عبارتند از تک‌رقمی کردن نرخ تورم، تسهیل بازگشت داوطلبانه پناهندگان و کمک به صلح جهانی از طریق سیاست خارجی فعال.
به نظر می‌رسد رسیدگی به چالش‌های اقتصادی ترکیه به عنوان اولویت اصلی اردوغان است. برای مقابله با نرخ تورم بالا که در حال حاضر نزدیک ۴۰ درصد است(۱)، او محمد شیمشک، معاون سابق نخست وزیر را به عنوان وزیر دارایی منصوب کرد. جایگاه بین‌المللی شیمسک به ذینفعان داخلی و جهانی اطمینان خاطر می‌دهد.
همچنین، انتصاب «حافظ گی ارکان» که در بخش بانکی ایالات متحده سمت‌های مهمی داشت به عنوان رئیس بانک مرکزی ترکیه، نیز مورد توجه قرار گرفته است. پس از سال‌ها پیگیری سیاست نرخ بهره پایین، انتصاب ارکان نشان‌دهنده حرکت به سمت عادی‌سازی در رویکرد به بازارها است.
یکی دیگر از اولویت‌های چشم‌انداز «قرن ترکیه» تغییر در سیاست خارجی ترکیه است، مبتنی بر اتخاذ دیدگاهی فعال‌تر و چند‌قطبی. اردوغان متعهد شد که بازوی دیپلماتیک ترکیه را در سراسر جهان تقویت کند. بطوریکه او گفت: جامعه بین‌المللی شاهد ترکیه‌ای خواهد بود که در حل بحران‌های جهانی ابتکار عمل بیشتری به خرج می‌دهد، برای برقراری صلح و ثبات در منطقه خود بیشتر تلاش می‌کند، برای توسعه ترکیه و جهان اسلام بیشتر تلاش می‌کند و از مظلومان و مظلومان محافظت می‌کند.
در مجموع، اردوغان با آغاز «قرن ترکیه» قصد دارد ترکیه را به سوی آینده‌ای متحول کند که با پیشرفت، توسعه و مشارکت جهانی همراه است. این چشم انداز جنبه‌های مختلفی از جمله سیاست خارجی، تلاش‌های ضد تروریسم، اصلاحات قانون اساسی و بهبود اقتصاد را در بر می‌گیرد. در حالی که ترکیه صدمین سالگرد جمهوری خود را جشن می‌گیرد، پروژه قرن ترکیه نقطه عطف مهمی در تاریخ این کشور است و زمینه را برای عصر جدیدی از رشد و نفوذ فراهم می‌کند.
اهمیت دریای مدیترانه
استراتژی وطن آبی (به ترکی استانبولیmavi vatan) یکی از ستون‌های اصلی چشم انداز قرن ترکیه است که بر اهمیت حضور ترکیه در آب‌های سرزمینی خویش در محیط پیرامونی به ویژه دریای مدیترانه تاکید می‌کند. این منطقه از اهمیت راهبردی برای آنکارا برخوردار است و برای سال‌های زیادی بازیگران منطقه‌ای و بین‌المللی با نگرانی و احتیاط فعالیت‌های فزاینده ترکیه در شرق مدیترانه را دنبال کرده‌اند. در این میان، قبرس انتقادات شدیدی از ترکیه داشته است. یونان نیز بارها از کشورهای منطقه‌ای و بین‌المللی خواسته تا ترکیه را تحت فشار قرار دهند تا این کشور فعالیت‌های خود در شرق مدیترانه را متوقف کند.
از اوایل دهه ۲۰۰۰، ترکیه فراز و نشیب‌های زیادی را در جنگ انرژی خود در شرق مدیترانه تجربه کرده است. اما این تنش‌ها پس از آن افزایش یافت که نخستین کشتی حفاری نفت ترکیه، فاتح، عملیات خود را در اعماق دریا در شرق مدیترانه در اوایل ماه می سال ۲۰۱۹ آغاز کرد. وزارت خارجه قبرس اعلام کرد که اقدامات حفاری ترکیه در آب‌هایی نیکوزیا و در منطقه اقتصادی آن است. در مقابل، ترکیه تاکید دارد که حق جستجوی گاز طبیعی در این منطقه را دارد و تمام فعالیت‌های این کشور در منطقه انحصاری اقتصادی این کشور انجام شده است.
در مورد دلایل اهمیت راهبردی دریای مدیترانه شرقی برای ترکیه می‌توان به موارد مختلفی اشاره کرد؛ ترکیه یک کشور بزرگ در سمت واردات انرژی است و برای تامین نیازهای انرژی خود به کشورهای دیگری مانند روسیه، ایران و جمهوری آذربایجان وابسته است. واردات گاز آنکارا در سال ۲۰۲۲ به ۵۴٫۶۶ میلیارد مترمکعب رسید (۲) که فشار جدی بر بودجه وارد کرد زیرا لیر نسبت به سال گذشته ضعیف شده است. به همین دلیل، یافتن منابع انرژی برای کاهش وابستگی به بازارهای خارجی از اهمیت حیاتی برخوردار است. دریای مدیترانه شرقی با داشتن ذخایر عظیم اثبات شده برای سایر کشورها، منطقه کلیدی برای ترکیه جهت اکتشاف منابع نفت و گاز طبیعی است. کشف این منابع توسط ترکیه کمک قابل توجهی به برنامه‌های توسعه آتی آنکارا خواهد کرد. با ادامه رشد اقتصاد ترکیه، نیاز به انرژی نیز افزایش خواهد یافت.
دلیل دیگر، آرزوی ترکیه برای تبدیل شدن به هاب اصلی انتقال انرژی از شرق به غرب است. ترکیه بواسطه تعدادی از پروژه‌های تکمیل شده در این مسیر، به عنوان یک مسیر ترانزیت کلیدی برای منابع هیدروکربنی از بازارهای خاورمیانه و آسیا به اروپا عمل می‌کند. اکثر تحلیلگران معتقدند که ترکیه بهترین گزینه برای انتقال منابع نفت و گاز از شرق مدیترانه به بازارهای اروپایی است. با این حال، رقبای ژئوپلیتیکی مانند مصر، اسرائیل و یونان در تلاش هستند تا نقش ترکیه را در این بخش تضعیف کنند. بنابراین، هدف آنکارا تبدیل شدن به بازیگر اصلی برای انتقال منابع انرژی از مدیترانه شرقی به اروپا است. در حالی که چنین تحولاتی اهمیت ژئواستراتژیک ترکیه را افزایش می‌دهد و به رشد اقتصاد ترکیه نیز کمک می‌کند.
لازم به یادآوری است که «مجمع گاز مدیترانه شرقی» در ۱۶ ژانویه سال ۲۰۱۹ به میزبانی مصر و حضور وزرای انرژی کشورهای یونان، بخش یونانی نشین قبرس، اسرائیل، مصر، ایتالیا و اردن تشکیل شد که هدف آن مقابله با تلاش‌های آنکارا در مدیترانه شرقی است.
تاثیر جنگ اوکراین
مصرف گاز کشورهای اروپایی در تقریبا ۷ دهه اخیر به شوروی و سپس روسیه وابسته بوده که پس از آغاز جنگ اوکراین، کشورهای اروپایی به دنبال کاهش این وابستگی و یافتن جایگزین‌های جدیدی هستند. البته از اوایل دهه ۲۰۰۰، گاز طبیعی مایع LNG راهی جایگزین برای واردات گاز شد. از همین روی، اروپا شروع به ساخت پایانه‌های گازی‌سازی مجدد کرد. امروزه با پیشگامی اسپانیا، بیش از ۱۰ کشور اروپایی در مجموع حدود ۲۱۰ میلیارد متر مکعب ظرفیت واردات LNG دارند. اما این بدان معنا نیست که اتحادیه اروپا دیگر گاز روسیه را وارد نمی‌کرد. در نیمه اول سال ۲۰۲۱ روسیه با سهم ۴۷ درصدی تامین کننده اصلی گاز طبیعی اتحادیه اروپا بود و پس از آن نروژ با ۲۰٫۵ درصد قرار داشت. تصویر زیر تامین کنندگان اصلی گاز اروپا در سال ۲۰۲۱ را نشان می‌دهد؛
در این میان، میزان وابستگی اتحادیه اروپا به گاز روسیه از کشوری به کشور دیگر متفاوت است. اروپای شرقی بیشترین وابستگی را به گاز روسیه دارد، در حالی که آلمان بیشترین واردات گاز روسیه را دارد.
یکی از مناطقی که اتحادیه اروپا می‌تواند روی آن حساب باز کند، گاز مدیترانه شرقی است که براساس برآوردها قادر به تامین ۱۰ میلیارد مترمکعب از گاز مصرفی اروپا است که البته در مقابل مجموع مصرف آن، رقم بزرگی نیست. اما به هر روی، پس از جنگ اوکراین تلاش کشورهایی منطقه از جمله اسرائیل، مصر، لبنان بر اکتشاف و احیانا صادرات به اروپا دوچندان شده است. ترکیه نیز بارها اعلام کرده که اجازه صادرات گاز منطقه بدون مشارکت ترکها را نمی‌دهد.
با این وجود، نزدیکی اخیر اسرائیل و مصر با ترکیه این احتمال را قوت می بخشد که بستر همکاری برای استخراج گاز در مدیترانه شرقی در سال‌های پیشرو فراهم شود.
نتیجه
در چشم‌انداز قرن ترکیه تاکید فراوانی بر نقش ترانزیتی ترکیه در بخش کریدورها و انرژی شده است. از همین روی، مناطق آسیای میانه، قفقاز و مدیترانه شرقی در اولویت رویکردهای اقتصادی و سیاسی آنکارا قرار گرفته است. در میان نقش راهبرد وطن آبی با تاکید بر جایگاه آنکارا در مدیترانه شرقی از اهمیت بالایی برخوردار است چون در راستای کاهش واردات و رویکرد هاب گازی ترکیه است.
اما تجربه نشان داده است که بهره برداری از منابع هیدروکربنی در خاورمیانه یا آفریقا بدون درگیری و جنگ نبوده است. شرق مدیترانه نیز از این قاعده مستثنی نیست. بسیاری از کشورها، منابع تخمینی زیادی دارند، اما هیچ اقدام ملموس و منصفانه‌ای برای به دست آوردن منافع برای کشورهای منطقه وجود ندارد.
