هفته گذشته ایران چهل و پنجمین سالگرد انقلاب اسلامی ۱۹۷۹ را جشن گرفت. تجمعات جشن در بیش از ۱۴۰۰ شهر و ۳۵۰۰۰ روستا در سراسر کشور برگزار شد. ابراهیم رئیسی رئیس جمهور ایران در تهران برای شرکت کنندگان در این مراسم سخنرانی کرد.
معروف است که اسلام بازی با ورق را قبول ندارد. اعتقاد بر این است که بازی با ورق منجر به قمار می‌شود و اعتیادهای وحشتناکی ایجاد می‌کند که افراد را از رشد و پیشرفت معنوی منحرف می‌کند. با این حال، رویدادهای پیچیده، گیج‌کننده و اغلب دراماتیک در خاورمیانه به ناچار وضعیت بازی با ورق تداعی می‌کند که در آن ریسک‌ها زیاد است و صفحه به‌طور پیچیده به هم ریخته است.
اگر شبیه سازی کنیم، نقش جوکر در پاسور خاورمیانه را باید به ایران داد. چرا که جوکر معمولا، قدرتمندترین ورق در پاسور است، ضمن اینکه می تواند جایگزین هر ورق دیگری شود. این تنها ورقی است که به هیچ یک از زمینه ها تعلق ندارد؛ جوکر همیشه خودش است و وقتی صادر می شود که تو کمتر از هر زمانی دیگری انتظارش را داری. راهبرد آمریکا طی مدتی طولانی در منطقه، مهمترین هدفش خنثی کردن جوکر ایران بود. رؤسای جمهور آمریکا یکی بعد از دیگری می کوشیدند جامعه بین‌المللی را متقاعد کنند که مهمترین مشکل خاورمیانه، اصلا مناقشه اسرائیل و فلسطین نیست، بلکه «هژمونی منطقه‌ای» تهران است. رویدادهای ۷ اکتبر ۲۰۲۳ و همه آنچه که بعد از آن رخ داد، به روشنی و به شکل دراماتیک بی اساس بودن راهبرد آمریکا را به نمایش گذاشت. آنها مناقشه اسرائیل-فلسطین را به مرکز دستور کار خاورمیانه بازگرداندند و حقیقت بدیهی را تصدیق کردند: بدون حل کردن مشکل فلسطین، صلح پایدار در منطقه دست یافتنی نیست. با این حال ایران همچنان مهمترین ورق و ورقی خاص در پاسور سیاسی خاورمیانه است؛ ایران بر اساس پارامترهای بسیار متعددی، با سایر بازیگران منطقه به شدت تفاوت دارد. ایجاد سیستم پایدار امنیتی به اتفاق تهرانِ «غیراستاندارد»، بسیار دشوار است، و ساختن این سیستم بدون ایران، یا بویژه، علیه او، به احتمال بیشتر اصلا امکانپذیر نیست. سیستم سیاسی کنونی ایران به ۵۰ سالگی خود نزدیک می شود و تا کنون بارها ثبات اعجاب انگیز و سازگاری در مقابل آزمون‌های دشوار- از جمله جنگ خونبار هشت ساله با عراق، امواج اعتراضات گسترده خیابانی و تحریم‌های متعدد- از خود نشان داده است. و دلیلی وجود ندارد تصور شود که امروز ایران در آستانه تغییر رژیم سیاسی است.
به احتمال بیشتر حقیقتا عکس آن است. دقیقا ایران جزیره ثبات نسبی در دریای خروشان خاورمیانه است. تهران به دقت ریسک های سیاسی و نظامی را می‌سنجد و پیامدهای احتمالی گام‌های گوناگون خود را محاسبه می‌کند. در بسیاری موارد ایران در نقش قدرت محافظه کار ظاهر می‌شود که خواستار حفظ وضع موجود در منطقه است. بدون تردید ایران جاه طلبی‌های بین‌المللی و ادعاهای خود را نسبت به نفوذ در منطقه خاورمیانه، بواسطه تاریخ، دین و فرهنگ، دارد، حال صحبت از منافع صرفا اقتصادی یا دیاسپورای ایران در امارات متحد عربی، کویت، عراق و ترکیه جای خود را دارد. برخی از این ادعاها را نمی‌توان به رسمیت نشناخت، برخی را می‌توان مورد تردید قرار داد و یا با آن مخالفت کرد. اما هیچ کدام از کشورهای همسایه در گذشته نتوانسته‌اند و در آینده نخواهند توانست به سادگی آن را نادیده بگیرند. نباید همچنین فراموش کرد که ایران بر خلاف مخالفان عرب خود یا حتی بر خلاف اسرائیل، به عرضه کنندگان خارجی امنیت وابسته نیست- او کاملا خودکفا است، همان طور که جوکر واقعی باید باشد.
وضعیت کنونی در منطقه کاملا می‌تواند هم برای خود ایران و هم برای خاورمیانه در کل، دوراهی تاریخی باشد. چه چیزی در نهایت فائق خواهد شد: ترس‌ها و سوء ظن‌ها نسبت به نیات و اقدامات تهران که برای بسیاری از کشورهای عربی مرسوم است یا احساس وحدت جهان اسلام که رویدادهای غزه دوباره آن را زنده کرده است؟ در حالت اول خطوط قدیمی رویارویی بین اعراب و ایرانی‌ها، سنی ها و شیعیان، رژیم‌های غیر دینی و دین سالار باز هم به کرات در منطقه شکاف ایجاد خواهد کرد. تلاش‌های آمریکا برای منزوی کردن حداکثری تهران از سر گرفته خواهد شد، بویژه اگر دونالد ترامپ به کاخ سفید برگردد. در حالت دوم می توان امیدوار به ادامه یافتن کاهش تنش بین ایران و همسایگان عرب او بود که در ماه مارس ۲۰۲۳ با گفتگوی ایران و عربستان سعودی با میانجیگری پکن آغاز شد. این کاهش تنش به نوبه خود می‌تواند اولین گام به سمت ورود جمهوری اسلامی [ایران] به سیستم امنیتی منطقه ای باشد. واضح است که پویایی در خاورمیانه تا حد زیادی به تصمیمات اتخاذ شده در تهران بستگی دارد. آیا مسئولان ایران حاضرند انعطاف نشان بدهند و آیا آنها تمایل به دستیابی به مصالحه دارند و آیا باید انتظار ژست حسن نیت از سوی ایران نسبت به همسایگان عربی او را داشت؟ فعلا همه‌ی این پرسش ها بی پاسخ هستند. اما اگر به همان تشبیه به بازی پاسور رجوع کنیم، ترجیح آن است که آینده‌ی امنیت خاورمیانه، بازی بیست و یک تایی نباشد که در آن فردِ خوش شانسِ برنده، همه ورق ها را از آن خود می‌کند، بلکه [ترجیح] بیشتر بازی یک نفره solitaire است که در آن هر ورق باید در جایگاه خود، جایگاهی که تنها برای او در نظر گرفته شده است، قرار بگیرد./ ایراس
به قلم: آندری کورتونوف، مدیر علمی و عضو شورای امور بین الملل روسیه
