به نقل از سایت موزه ها و مرکز اسناد صنعت نفت؛ جایگاه سوخت شماره 6 یا همان پمپ بنزین دروازه دولت تهران در سال های پایانی دهه 1310 هجری شمسی مقارن با دوره پهلوی اول، توسط شرکت نفت انگلیس و ایران جهت توزیع فرآورده های نفتی همچون نفت سفید، بنزین و امشی احداث شد. ساختمان این جایگاه که سال ها به صورت متروکه رها شده بود، پس از شروع فعالیت مدیریت موزه ها و مرکز اسناد صنعت نفت در دستور کار موزه شدن قرار گرفت و در تیرماه سال 1398 افتتاح شد. در هریک از بخش های این موزه به موضوعات مختلفی اعم از تاریخچه محله دروازه دولت، نحوه شکل‌گیری و فعالیت جایگاه پرداخته شده است و همچنین عکس‌ها، اسناد، نقشه‌ها و فیلم‌های تاریخی مرتبط با این مکان، نمونه اشیای مربوط به توزیع، حمل و تخلیه سوخت و نمونه دستگاه های پمپ بنزین در این موزه به نمایش درآمده اند. این جایگاه در مردادماه سال 1393 به شماره 31711 در فهرست آثار ملی وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی به ثبت ملی رسیده است.
فروشندگی یا شعبه نفت
“نفت سفید” از زمان نه چندان دور تا به امروز، از جمله مواد پر کاربرد در زندگی روزمره مردم در منازل، محل‌کار و محیط‌های گوناگون به حساب می‌آمد، نظیر “پخت‌و‌پز”، “روشنایی”، “گرمایش هوا”، ” تولید آب‌گرم ” و … به همین دلیل برای تهیه آن در ایران، فروشندگی‌ها یا شعبه‌های نفت در تمامی شهرها، روستاها و جاده‌های بین‌راهی تاسیس شدند.
بدیهی است جایگاه‌های پمپ‌بنزین به علت برخورداری از شرایط لازم برای کنترل اندازه‌گیری و محاسبه در عرضه آن به مشتری، مکانی مناسب و مورد اطمینان به شمار می آمدند. در فروشندگی‌های نفت مستقر در پمپ‌بنزین‌ها به طور معمول غیر از نفت سفید، محصولات دیگری با پایه‌های نفتی از جمله روغن‌موتور، حشره‌کش‌ها (با نشان امشی و …) و موارد دیگر نیز عرضه می‌شد و در مواقع بحرانی همچون جنگ، انقلاب، اعتصاب به علت کمبود مواد نفتی شاهد تشکیل صف‌های طولانی و در مواردی فروش سوخت با بهره‌گیری ازکالا‌برگ انجام می‌شد. این جایگاه هم از این امر مستثنی نبود.
در بخش فروشندگی یا همان شعبه نفت موزه پمپ بنزین دروازه دولت تهران که از دو محوطه داخلی و بیرونی تشکیل شده است، انواع ابزارهای اندازه گیری اعم از کیل، پیمانه، قیف و لوازم مورد استفاده در توزیع و انتقال نفت سفید برای مصارف خانگی و همچنین در دیگر بخش ها، نمونه هایی از “کالابرگ‌ها” ،”مستندات مرتبط” و “فرآورده‌های عرضه شده در فروشندگی‌ها” در معرض دید بازدیدکنندگان قرار گرفته اند.
سکوهای سوخت‌رسانی به خودروها
سکوها، عمومی‌ترین و قسمت اصلی مراجعه خودروها به جایگاه‌ها هستند. در گذشته، فرآورده هایی همچون بنزین معمولی و سوپر، گازوئیل و روغن‌موتور از طریق دستگاه های پمپ بنزین که بر روی آنها تعبیه شده بود، عرضه می‌شد.
دستگاه‌های پمپ‌بنزین ابتدا کنار خیابان قرار داشتند. با گذشت زمان و افزایش خودرو در سطح شهرها، مکان های ویژه‌ای برای توزیع بنزین به نام جایگاه‌های پمپ‌بنزین ساخته شد. با افزایش ظرفیت جایگاه‌ها برای ارائه خدمات به خودروها و ضرورت رعایت اصول‌ایمنی، تعدادی دستگاه پمپ‌بنزین را برای عرضه چند نوع سوخت روی سکوهای موازی با هم جهت نظم‌دهی به حرکت خودروهای وارد شده به جایگاه‌ها قرار دادند به صورتی که گاه هر سکو برای یک یا دو نوع سوخت در نظر گرفته‌می‌شد و اغلب سکوی عرضه نفت‌گاز (گازوئیل) برای وسایط‌نقلیه سنگین مانند کامیون، تریلی، اتوبوس، مینی‌بوس و … جدا از سکوهای سواری‌ها طراحی و ساخته شد.
نقشه‌ها و عکس‌های قدیمی جایگاه دروازه دولت، وجود یک تا سه سکو را به تناسب نیاز در مقاطع مختلف زمانی نشان‌می‌دهند که در هر سکو بین 2 تا 4 دستگاه قرار داشت.
در این بخش از موزه تعدادی از دستگاه های پمپ بنزین قدیمی، ویترین لوله های گردش فرآورده و تعدادی وسیله نقلیه قدیمی به صورت نمادین به نمایش گذاشته شده اند.
مخازن و گردش سوخت در جایگاه
مخازن سوخت در جایگاه‌های پمپ‌بنزین با ظرفیت گوناگون و بر حسب نیاز جایگاه از 12 هزار‌لیتر تا 45 هزار لیتردر زیر زمین (که امنیت بیشتر دارند) ساخته و ورودی هر کدام با رنگی استاندارد در هر کشور مشخص می‌شوند که در ایران «رنگ قرمز برای بنزین»، «رنگ زرد برای گازوئیل»، «رنگ سبز برای بنزین‌سوپر» و «رنگ آبی برای نفت سفید» در نظر گرفته‌شده‌است. در جایگاه پمپ بنزین دروازه دولت تهران، ابتدا 2 مخزن کوچک در دو طرف سکوی اول تعبیه شده بود که به مرور زمان و با توجه به مصرف فرآورده، بر حجم، تنوع و پراکندگی آنها افزوده و مخزن گازوئیل به مرور زمان تبدیل به مخزن بنزین‌سوپر شد.
در این موزه، ویترین های زمینی جهت نمایش مسیرهای انتقال سوخت به مخازن و از مخازن به سکوها در محوطه بیرونی موزه تعبیه شده است.
تنوع دستگاه‌های پمپ بنزین
به طور معمول، از زمانی که جایگاه‌های پمپ بنزین ابداع شدند، تحویل سوخت خودروها به وسیله دستگاه‌های تلمبه یا پمپ صورت می‌گرفت. این دستگاه‌ها امروزه وظیفه «انتقال سوخت از مخزن جایگاه به باک خودرو»، «محاسبه حجم سوخت انتقالی» و «محاسبه قیمت» را بر عهده دارند. در بخش معرفی دستگاه های پمپ بنزین، نمونه ای از اولین و قدیمی ترین تا جدید و مدرن ترین دستگاه ها به نمایش درآمده اند. قدیمی ترین دستگاه، دستی، کالیبره دو شیشه ای، متعلق به شرکت SATAM فرانسه و مربوط به دهه 20 میلادی است. تشریح داخلی دستگاه پمپ در بخش دیگری از موزه به نمایش در آمده است.
معماری و سازه
تا سال 1330 ه.ش که تعداد پمپ‌بنزین‌ها در تهران به 10 جایگاه می‌رسید، معماری همه آنها یکسان و همخوان با معماری سنتی ایران در نظرگرفته‌شده بود و جایگاه پمپ‌بنزین دروازه‌دولت که سومین جایگاه سوخت ساخته شده در تهران به شمار می آمد، تنها جایگاهی است که نمای آن تا به امروز به همان شکل اولیه باقی‌مانده است. نمای ساختمان مرکزی، با طاق قوسی و دو ردیف کاشی تک رنگ سبز لجنی در بالا، کاشی های معرق و کاشی های هفت رنگ با نمای دو پنجره در دو طرف بنا در دو قاب مربع شکل با طاق قوسی کشیده، چشم هر بیننده ای را به سوی خود جلب می کند.
اتاق های سه گانه
در ساختمان اصلی موزه پمپ بنزین دروازه دولت تهران سه اتاق وجود دارد که هریک از آنها به موضوعات مختلفی اختصاص داده شده است:
اتاق شماره 1
در این اتاق، مستندات مربوط به تاریخچه محله دروازه دولت، زمین خریداری‌شده برای شرکت‌نفت ” انگلیس و ایران”، نحوه شکل‌گیری و فعالیت جایگاه، عکس‌ها، اسناد، نقشه‌ها و فیلم‌های تاریخی این جایگاه به نمایش گذاشته شده اند.
اتاق شماره 2
رویدادنگار جهان، رویدادنگار ایران، تابلوی نمایش کالابرگ‌ها (کوپن‌ها) و اسناد سهمیه‌بندی سوخت در ایران و ویترین نمونه “بنزین معمولی و سوپر” ،”گازوئیل”، “نفت سیاه” تا “نفت سفید”، “روغن موتور”، “حشره‌کش‌ها” در این اتاق در معرض دید بازدیدکنندگان قرار گرفته اند.
اتاق شماره 3
ما همواره در مراجعه به جایگاه‌های پمپ‌بنزین، بدون توجه به چگونگی کارِ دستگاه‌ها از کنار آنها می‌گذریم، در حالی که شناخت دقیق نسبت به اجزاء تشکیل‌دهنده می‌تواند آگاهی بخش علاقه‌مندان نسبت به چگونگی کار آنها باشد. از این رو در این اتاق، دستگاه‌های مورد نظر برای بازدیدکنندگان به نمایش گذاشته شده تا شرح قطعات و ارتباط آنها با هم را در دستگاه‌های درگیر با سوخت در جایگاه و خودرو شاهد باشند. نمونه‌های به نمایش در این بخش شامل یک دستگاه پمپ‌بنزین دوطرفه و قطعات پیاده شده آن، برش یک دستگاه نازل و انواع این دستگاه، ویترین‌های نمایش کتابچه‌های راهنمای دستگاه‌های پمپ‌بنزین، باک بنزین موتورسیکلت و خودرو، انواع درجه بنزین و… است.
موزه پمپ بنزین دروازه دولت تهران
تلفن: 66172206-66340519-02166340812
نمابر:02166172206
نشانی: تهران، تقاطع خیابان انقلاب اسلامی و سعدی شمالی، نبش کوچه فیات
